Тăрнаккай

Сарби Раиса Васильевна


    

Содержание:

 

ТĂРНАККАЙ =ТАРНАККАЙ

 

Тăрнаккай

 

Аслă çĕрĕн варринче,

Аслă Шăхаль ялĕнче,

Шурă шатрун çуртĕнче,

Юман сĕтел хушшинче

Пуян Мирун сарăлса

Ларать кукăль чăмласа.

 

Ун арăмĕ – Варвари –

Шĕкĕлчет кавăн вăрри.

Чăлт та чăлт çеç хуппине

Вăл сурать саппун çине...

Хыçкаланса сак çинче

Вĕсем иккĕш чĕртнĕ чун –

Тăрнаккай ача – Симун.

 

Ӳснĕ хăй мачча таран,

Ăнкарать аран-аран.

Çак çемьешĕн вăл – чăн хан!

Пурне пăхăнтаракан...

Пуп хурса панă ята

Асăнман пачах ялта,

Пурте ăна Тăрнаккай

Тесе чĕннĕ пĕрехмай.

Çапла калама сăлтав

Чăнах та-мĕн пулнах çав...

 

Лутăрканчăк унăн тумĕ,

Вараланнă кăкăр умĕ

Пăтăпа та турăхпа.

Пăхкалать тарăхупа

Ашшĕ çинелле мăнттай

Шалча пӳллĕ Тăрнаккай.

Хĕвĕшеççĕ ун тавра

Йăпатса, павра-павра

Виçĕ тарçă: «Çи-ха, çи!

Ак тутли, ак ме çемçи...»

Хыптараççĕ çăварне

Çăкăрне те тăварне,

Пăрахать çеç вăл сурса,

Çухăрать йĕрсе-сурса:

Хăпăр тенĕ ман çумран,

Тасалсамăр умăмран!

Кайса парăр сыснана

Яшкăра! Çимесп ăна...

Сĕтеле хай Тăрнаккай

Кашăкпа шаккать, таккать.

Тăрс! çеç ак урине

Тăрслаттарчĕ урайне.

Пĕрсе хучĕ çамкине –

Пăхма хăрăн ун çине!

Ачасем утаç шкула,

Тăрнаккай кулса юлать:

Шкулсăрах эп ăслă, – тет,

Ухмахсем вĕренччĕр, – тет.

Уроксем туни – асап!

Унсăрах тĕнче касап! –

Вуламасть вăл кĕнеке,

Урамра янккать текех.

 

Ĕçсĕр-мĕнсĕр пурăнса

Çакскер кайрĕ анраса:

Шыв йăтать вăл алапа,

Кăвар тытать алăпа.

Хĕвеле кив çĕлĕкпе

Лĕпĕш пек тытма чупать.

Хăй мĕлкине çĕтĕкпе

Шăлса тасатма пуçлать.

Кил-çурт сыхлама хушсан

Вăрăсем çаратасран

Алăка кĕç тăпсаран

Кăларать, каять йăтса...

Кăмака çинче выртать,

Старик пек, чĕлĕм туртать.

Лупас çинчи курăка

Татса парас вырăнне

Хăпартасшăн сурăха:

Тăранттăр, – тет, – хырăмне.

Каять тимĕрç лаççине

Çавăтса качакине:

Таканла-ха, тимĕрç, – тет,

Ман лаша тем кукалет...

 

Вут хутсан пĕррехинче,

Тарçă-тĕрçĕ сисиччен,

Илчĕ пĕр çатма кăвар,

Чăмрĕ сарайне вăр-вар

Вылямашкăн Тăрнаккай...

Хыпса илчĕ кĕç сарай...

Эй-ай-ай! Инкек-синкек!

Инкекре тухать тинке!

Сӳнтересшĕн çулăма

Пăрахать вăл улăма!

Пăш та пăш пухса вăйне

Вăл вĕрет çулăм çине:

Сӳнĕ тесе савăнать

Çулăм çӳле явăнать.

Чупса çитрĕç васкаса

Тарçăсем те кӳршĕсем.

Пушара шывпа сапса

Пăчлантарчĕç кĕç вĕсем.

Юлчĕ Тăрнаккай чĕрех.

Тăр-тăр-тăр сиксе чĕтрет,

Йĕпе чăх пек ухмантей

Кăшкăрать-йĕрет: эй-эй!..

 

Амăш ăна йăпатать,

Вĕрентсе çапла калать:

Вут-кăварпала ан ас-ха,

Ăна сӳнтерме васка!

Чăр-чар пăхать Тăрнаккай,

Ăнлантăм тет сăмах май.

 

Пĕрре çапла выляма

Тухать çакскер урама.

Курах каять: кӳршинче

Вут çунать пĕр ир çинче…

Кӳрши сысна пуснă та

Ĕнтет, улăм чĕртнĕ те.

Тĕлĕнет хай Тăрнаккай:

Хай, ватсупнă! Кай-кай-кай!

Ма вылять-ха вăл вутпа?

Çулăм тăвать мĕн шутпа?

Пурнăç йăлăхтарнă-ши?

Унран ăс-тăн тарнă-ши?

Ас илсе вĕрентнине

Хыçрĕ те вăл ĕнсине

Тапса сикрĕ васкаса,

Хашкаса та пашкаса

Чупса çитрĕ те...

Часах

Шыв тултарчĕ витрине,

Чаш! тутарчĕ вут çине!

Кӳрши тытрĕ çухаран,

Çа-атлаттарчĕ хăлхаран.

Çĕр çĕмĕрсе, çухăрса

Кайрĕ Тăрнаккай тарса...

 

Эс шыв сапма хушрăн та,

Эс хушнă пек турăм та,

Çупкă лекрĕ хăлхаран,

Тапкă тиврĕ хыçăмран!

Тет хайхискер амăшне

Шăла-шăла куççульне.

Эй, айван, çапла кам тутăр?

«Апату сан тутлă пултăр!»

Темеллеччĕ санăн, – тет,

Каллех амăш вĕрентет.

Чăр-чар пăхать Тăрнаккай,

Ăнланчĕ вăл хăйне май...

 

Курах кайрĕ: урампа

Çын килет тулли лавпа.

Сивĕрен хăранă пек,

Хупăрланă аллипе

Лавçă хăйĕн сăмсине.

(Тислĕк хунă лав çине.)

Кăшкăрать ак Тăрнаккай

Вĕрентсе каланă май:

Апату сан тутлă пултăр!

Çак ухмах манран-и култăр?!

Терĕ лавçă тарăхса,

Илчĕ пушăпа «сăхса»...

 

Чухласа аран çулне

Тăрнаккай утать килне.

Эс çапла каларăн та,

Эс калашле турăм та,

Пушă лекрĕ пуçăмран,

Вут-хĕм тухрĕ куçăмран,

Тет амăшне Тăрнаккай

Нăш-нăш сăмса туртнă май.

Амăш каллех вĕрентет:

Ма апла каларăн? – тет.

Кукăль мар-çке вăл, навус...

Тупмаллаччĕ санăн тус.

«Навуса хире тăкар!

Уй-хирте тыр-пул пухар!

Пулăшам-и эп сана?!»

Темеллеччĕ сан ăна! –

Чăр-чар пăхать Тăрнаккай.

Ăнлантăм! – тет пĕрехмай,

 

Кĕр кĕрлесе урампа

Туй килет ав мăн çулпа.

Савăк юрă юрласа

Халăх пырать ташласа.

Венчетай пики чипер,

Хӳхĕм патша хĕрĕ пек.

Каччи ăна ыталать,

Чăппи-чăппи чуптăвать.

Вĕрентсе каланă май

Кăшкăрать хай Тăрнаккай

Навуса хире тăкар!

Уй-хиртен тыр-пул пухар!

Пулăшам-и эп сана?

Пулăшам-ха эп сана! –

Туй каччи çакна пĕррех

Пĕçертет кĕрсе чĕрре...

Çĕр çĕмĕрсе, мĕкĕрсе

Тăрнаккай килет йĕрсе.

Эс хушнă пек турăм та,

Туй каччи мана пĕррех

Пачĕ пĕçеркке... Эх, эх!.. –

Тет каллех вăл амăшне

Пăрахмасăр нăш-нăшне..

Эх, айванăм, эх, ачам,

Санашкал хăтланĕ кам?

Алă çупса, ташласа

Тăмаллаччĕ юрласа... –

Терĕ амăш ачине,

Эмел сĕрчĕ çамкине...

 

Тăкăрлăкпа айлăма

Халăх хуйхăрса утать,

Вилнĕ çынна пытарма

Масар еннелле каять.

Çакна курса Тăрнаккай,

Амăшĕ каланă май,

Алă çупса, савăнса

Тăрать кулса, ташласа.

Такмакне те çаптарать,

Урипе тапăртатать,

Хĕрсене ташша чĕнет,

Пĕрле юрлама сĕнет:

О-оп-л-я-я!.. Эх, кума!

Ташлама тух ман ума! –

Пурте кайрĕç тарăхса,

Тупăка та пăрахса

Тытаççĕ те халь çакна

Ислетеççĕ пĕр кана.

Ухмах çула пӳлнипе

Пупĕ юнать пӳрнипе.

Аллинчи хĕресĕпе

Чышрĕ пур тарăхĕпе...

Ϋкрĕ Тăрнаккай çĕре

Çухăрса, йĕре-йĕре...

 

...Тăрнаккай пит чылайччен

Выртрĕ кăмака çинче.

Сиплĕ курăк шывĕпе

Вăл сипленчĕ çăвĕпех.

Сывалса çитсен каларĕ:

Эп, чăнах та, айван мар-и?

Пит начар-çке манăн пурнăç!

Ниме юрăхсăр çак курнăç

Йăлăхтарчĕ пĕтĕмпех,

Тутлă маннă пăтти пек!..

Санăн канашна пула

Тем чул юлтăм мăшкăла.

Хатĕрле, анне, çула –

Эп каятăп халь шкула.

Эп унта ăс-тăн пухам,

Пурăнам хам ăспа хам,

Чăн-чăн ăсчаха тухам!

Кăмăл çук пулма ухмах!..

Ăс панăшăн тав, юмах!..

 

Тарнаккай

 

Посреди большой Земли,

В славном яле Шигали,

У себя в просторном доме,

Развалившийся в истоме,

Ест богач Мирун пирог,

Как ворота, рот широк.

 

Варвари его жена

Шелухой окружена.

Тыквенное щёлкать семя

Норовит в любое время...

Между ними на скамейке

(Отдадим поклон семейке)

Восседает мальчуган,

Словно в той семейке хан.

Это их наследник сын,

Но на деле просто хлын!

 

Вырос аж до потолка,

Ну а толку нет пока...

Имя, данное ему,

Благородное Симун

На селе и знать не знают

Тарнаккаем называют.

Есть за что так величать,

Объяснит, возможно, мать...

 

Долговязый растеряха,

Да к тому ж ещё неряха:

Вот сидит он развалясь,

На рубашке пятна, грязь

Сам косится на отца...

Крутятся вокруг юнца,

Предлагая сто услуг,

Здоровенных трое слуг.

Успокаивают: «Слушай!»

Уговаривают: «Скушай!»

Создают ему уют —

День и ночь вокруг снуют,

Прямо в рот еду суют.

Все выплёвывает он,

Всех отталкивает: вон!

С глаз долой!

Не буду слушать!

Это – только свиньям кушать...

По столу стучит он ложкой,

По полу топочет ножкой,

Хмурит лоб покуда

Прямо чудо-юдо!

Нагоняет страх на всех

И на этих, и на тех

В школу ребятня спешит,

Тарнаккай тут всех смешит:

Я умён и без ученья!

Школа – дураков крученье,

Не нужны мне те мученья...

Он и книжек не читает

Лишь картинки пролистает

Да сорок в окне считает...

 

Вдоль по улицам шатался,

От безделья он мотался.

Весь народ тогда сказал:

Тарнаккай безумцем стал.

Или стать решил шутом

Воду носит решетом!

Угли пальцами хватает

И по улицам таскает.

Как за бабочкой-летучкой,

Он охотится за тучкой,

Солнце ловит старой шляпкой,

Тень свою стирает тряпкой.

Если не сидится дома

Дом, спасая от погрома,

Дверь уносит он с собой.

Курит, словно дед седой.

Тащит он овцу на крышу:

Там и травка, мол, повыше.

В кузницу ведёт козла,

Может быть, и не со зла

Подковать его велит.

Это конь мой, говорит...

 

Вот однажды спозаранку

Затопили слуги баньку.

Тарнаккай подкрался тихо,

Угли сгрёб в посуду лихо

И шмыгнул в сарай играть

Поджигателю под стать.

Приключилась тут беда!

Да! Да! Да!

Загорелся враз сарай!

Ай-ай-ай!

Чтоб огонь скорей потух,

Он в него солому бух!

Раздувая ноздри дует,

«Вот собью огонь!» ликует.

Тужась из последних сил,

Только пламя распалил!

Всё село уж на ногах

Прибежали впопыхах

Кто с ушатом, кто с ведром,

Окружили двор и дом,

Залили водой сарай.

Жив остался Тарнаккай!

Во дворе хоть месяц май,

Мокрой курицей дрожит...

 

Мать сыночка учит жить:

Ты с огнем, сын, не шути!

Если встретишь на пути

Погасить спеши водой.

Дым, огонь грозят бедой.

Понял! чадо отвечает.

В сыне мать души не чает.

 

Как-то вышел он гулять

По деревне. Глядь-поглядь…

Что сосед там вытворяет:

Он солому в дом швыряет!

Хочет дед с огнем шутить?

Надоело что ли жить?!

И, как повелела мать,

Начал меру принимать:

Чтобы не пришлось тужить,

Тарнаккай бежит тушить...

Быстро он ведро хватает

И к соседу подлетает,

Воду с ходу на огонь.

Поднялась такая вонь!..

Дымом дед коптил свинину,

А в огне сжигал щетину.

Разозлился тут сосед,

Хоть и стар был он и сед,

Бросился на бедолагу,

Тут же сбил с него «отвагу».

 

Завопив на всю округу,

Тарнаккай бежит домой.

Перепутал всё с испугу

Но не он тому виной!

Обливается слезами,

Выговаривает маме:

Стал тушить, как ты учила,

И беда со мной случилась

Получил я по ушам,

Синяки и тут, и там!

Ах, глупыш. Так разве можно?

Тут смекнуть не так уж сложно.

«Вкусной будет пусть еда!»

Пожелал бы ты тогда!

Учит Тарнаккая мать.

Но урок не впрок опять...

 

Видит недотёпа: воз.

Вывозил мужик навоз

Прикрывая нос рукою

(Запах шел от перегноя),

Тарнаккай кричит тогда:

Вкусной будет пусть еда!..

Для него опять беда!

Разобиделся мужик,

И кнутом нахала вжик!

Ох, досталось Тарнаккаю

Маменькину «попугаю»!

 

Прибежал в слезах к мамаше,

Кулаками с горя машет:

Ты велела так сказать,

Чтоб мужик мог наказать!

Стеганул меня кнутом

Потемнело все кругом!

Ах, сыночек, ах, дружок,

Ведь навоз не пирожок!

Зря сказал ты про еду,

На себя навлёк беду,

Наставляет сына мать.

Надо было так сказать:

«Со двора навоз уходит

С поля урожай приходит.

Дай тебе я помогу,

Я такой я все могу!..»

Загорелся Тарнаккай:

Не забуду, так и знай!..

 

С песней, с пляской по селенью,

Не по щучьему веленью

По желанью двух сердец

Свадьба едет под венец.

Ах, невестушка пригожа,

На царевну так похожа!

А жених её ласкает,

Поцелуем завлекает!

Тарнаккай их увидал

Пожеланьям ходу дал:

Со двора навоз уходит!

С поля урожай приходит.

Дай тебе я помогу,

Я такой я все могу!..

Разъярился женишок

Тарнаккай свалился в шок!..

Вот пришёл домой опять,

Начал матери пенять:

Сделал так, как ты велела,

Но на свадьбе мне влетело,

Шишек всех не сосчитать!

Снова наставляет мать:

Молодых не обижают,

Счастья, радости желают.

Надо веселить народ

Петь, плясать среди гостей.

Материнская рука

Раны смазала слегка...

 

Как-то снова будним днём

Тарнаккай гулял пешком.

Видит, как идёт народ,

Совершая грустный ход.

Слёзы катятся рекой,

Поп поёт за упокой.

Впереди тащили гроб...

Тарнаккай в ладоши хлоп!

Да запел он во всё горло,

Словно радости припёрло,

Стал частушки оглашать

Да на танец приглашать:

О-оп-л-я-я!.. Эх, кума!

Ты свела меня с ума!..

Тут покойника родня

Налетела среди дня

Замахали кулаками,

Наградили тумаками!

Даже поп пырнул перстом,

Да задел святым крестом.

Тарнаккай был вновь сражён

И, издав протяжный стон,

В пыль дорожную свалился,

Словно в прорубь провалился…

 

...Долго шмыгал на печи,

Мёдом сам себя лечил.

Разных трав настои пил,

Наконец набрался сил.

И сказал своей мамаше:

Да, неважно дело наше...

Я так много наглупил,

Всяк не зря меня лупил.

Ты прости меня, маманя,

Не нужна мне больше няня,

Так всё это надоело

Манной кашей недоелой...

Наберусь ума доколе

Буду я учиться в школе!

Не хочу жить по натаске...

За урок спасибо сказке!