ТУПМАЛЛИ 1.Ылтт?н ??р. Юмахсем Ылтт?н ??р Илемл? т?р? – т?ван ??р й?р? Хурама хули Пахча??па ыв?л?сем Сулх?нпа м?лке Ултаккапа Суякка Ашш? кил?н вучах? Ал?ри ?? Улпутпа к?т?? Т?ревпе т?рек К?сек, к?смен тата кис?п Пилпе ар?слан И?ваш ч?вашпа услам?? Юпах тиха Т?л?нтерм?ш кур?к Арманта В?рманта Юлхав с?лтав? Хыткукар Карч?к ?м?ч?сем Х?ралкка 2. Юманпа х?вел. Калавсем Шутлав Т?лпулу Чи хакли Суранланн? улму??и Т?ван ч?лхем?р??м Х?на чечек? Юмахах–ши? Тил?пе кашк?р Юманкка Т?ван Ат?л Юманпа х?вел 3. Шанч?к чечек?сем.  Пулни-иртни Акам Ви?? юр? Ш?рттан Пуртвиш пахчи Патшинсем В?ртт?н с?мах 4. ?е?п?лпе п?рле. Курни–илтни ?е?п?л чун? ??лт?рл? ял Калевала ??ршыв? т?р?х ?аруран Икк?м?ш т?лпулу Эстонсен килкартий? Космонавт алт?р? Алан ачисен эреш?сем П?р килти ик? Нарспи К?рк?станри салма яшки Т?нче х?рри Павлыш ?улпу? кил?нчи ч?ваш к?некисем ЮМАНПА Х?ВЕЛ Х?велл? ??ршыв?н пали – юманл?х, к?м?лл? хал?х?н юрри – юман. П?р пич? – х?вел, теп?р пич? – уйах ч?ваш патт?р?н, Юман?н. В?л х?й те, эппин, Х?велпе Уйах ыв?л?. Юман ?ул?и хушшинчи сап–сар? икелсем – п?л?три ?ут? ??лт?рсем. Кусем – Х?велпе Уй?х ачин ачисем–шим? Х?вел, х?вел, х?вел... П?т?м т?нчене ?утатса т?ракан ?утт?н ам?ш?. П?т?м ч?рчунпа ?сент?рана ч?р?л?х: паракан ?шш?н ашш?.Х?вел ?инчен ??р юмах ч?ваш?н, х?вел ?инчен пин юр? ч?ваш?н, х?вел ?инчен пин–пин с?мах. Х?вел пит?нче ?ырла пи?ет, сулх?нра ?ул?и те ?ук ?ум?р – аван, х?вел – лай?х; шыв – ?ырмара х?вел п?л?тре. Х?велс?р в?рман та салху, пахча та пуш?, ш?пч?к та ш?п?ртах, куккук та ав?тмасть, саркай?к та, х?вел кай?к?, п?р сас к?лармасть. Эрнел?хе х?вел питне п?л?т хуплать те, п?т?м т?нче т?кс?м. ?смелли–?смест, пи?мелли–пи?мест, тулмалли–тулмасть. С?л? туни–сим?с ул?м, с?л? серепи – арпа, с?л? п?рчи – хыв?х. Х?велс?р – сур?х ??м? к?ске, ??м? ?ук – сур?х? те ?ук. Х?велс?р ч?рне те ?смест. Х?велл? чух – ??? к?тра, х?вел ?ук чух – пу? кукша. Т?ван килте анне х?вел пулса ??рет, ачисене х?вел пулса п?хать. Анне ?ук–т?к х?вел ярайм?н ху т?лне, анне пур–т?к сан ч?р?не те х?вел к?р?. «Т?вану килнине курсасс?н, х?вел пулса чупса тух», – хушса х?варн? ваттисем. «П?хман х?веле ир?кс?р п?хтарайм?н», – тен? в?сем ?пкевлисене сивлесе. «Эп сана улталап пулсан, ман ?ине х?вел ан п?хт?р», – тупа тун? авалхи асаттесем. Х?вел ?инчен юрласа ч?ваш х?й ачине й?патн?. Ача кулли унш?н х?вел ?утипе п?рех. Х?вел кулли вара – т?нче илем?. «Па??р ?ум?р ?ур?, халь х?вел п?хать ?нт? епле!» – тен? ч?ваш л?планн? ачиш?н сав?нса. Ача т?нчи унш?н – ыр? т?нче. Х?велл? т?нче. «Х?вел – ?м?т. Х?вел – т?ллев. Х?вел – ?лке», – тет ??лт?р тупн? Андриян т?ван?м?р. Ч?ваш ачисем х?йсене х?вел ачисем тесе шутлан? ?им?кчен ?ич? хут шыва к?ме т?р?шн? в?сем. Х?вел п?л?т айне пытансан, ш?нса к?тнине п?хмас?р, ?на мухтаса юр? юрлан?, й?л?нса с?в? калан?, т?р?шсах такмак к?в?лен?, йых?рн?, ч?нн?, к?лтун?. Х?веле в?сем шанн? та ?ненн?. П?л?телле пу??сене ка??ртса х?вел ташши ташлан?. К?в? сассине илтсенех х?вел?н п?л?тсене х?й?н пат?нчен х?валаса ярса ч?ваш ачисен ташшине курма васкамалла пулн? – х?веле те сав?нтарн? ч?ваш ачисем: В?л й?л кулса ярсанах, ачасен пич?–ку?? те сав?н??па ?и?се ?уталн?. Х?вел, п?х, х?вел, п?х, Ачу шыва кайн? в?т, Турч?капа туртса ил, Х?ма? к?пе т?х?нтар, Пылпа кулач ?итер! «Х?вел ташши» — юр?лл? таш?. Х?вел тухса ?ш?тсанах ачасем шывалла ч?мн?. Шывран тухсан юманл?халла чупн?, ?им?кчен ?ич? т?сл? кур?к ?име васкан?. «Юман ташши» – х?йне кура т?л?нтерм?ш. Ку ташша ташлама юманл?ха шала к?мен, у?ланк?ри е в?рман х?рринчи чи ват? юман тавра ташласа ?авр?нн? ачасем. Ват? юман тавра васкамас?р ташласа ?авр?нсан, юнашарти м?ш?р юман патне ку?н? в?сем. Ташш?н малтанхи сып?к? «Уй варринче лаштра юман» юр? к?ввипе ерипен пулса пын? та л?пк? утта ку?н?. М?ш?р юман т?л?нче таш? х?в?ртланн?. П?ч?к ачасем лашалла вылян? ев?р умл?–хы?л? сиккелесе ?авр?нн? ик? юман хушшипе те, ик? юман тавра та. Ват? юман – асатте, пыс?к юман – атте. К?на ача–п?ча кала?ма в?ренсенех илтн?. Х?й те ачаллах ?ак с?маха ч?рене тар?н илсе калан?. «Юман ташши» в?рман ?шне к?шт шаларах та к?н?. Туйрасем хушшинче аллисене сарса сиккелен? ачасем. ?амр?к юмансене тыткаласа х?йсем еннелле туртам пекки те тун?. Туйрана качч? юман тенине пур ача та тах?анах п?лн?. Хунав юман – ача юман. Ч?ваш ачисем хунав юман урл? сике–сике ка?н?. Ку та «юман ташшиех» пулн?–ха. Анчах ?на «упа ташши» те тен?. Упа х?рах ч?рнипе хунав юмана т?п?лтарса к?ларать, тет те: «Эр?м–ши ку, м?ян–ши?» – тесе ыйтать, тет. Ачасем ташлана май хунав юмансем хушшинче сике–сике чупа???, т?ррисене аллисемпе ?апа???, п?шк?не–п?шк?не п?рнисемпе хунав т?п?сене тиверте???. Унтан сиксе т?рса каллех «эр?м–ши ку, м?ян ши» тесе такмакла–такмакла ташлама асатте юман патне тавр?на???. Х?веле хир?? васкамас?р ?ич? хут ташласа ?авр?на??? те п?р хар?с ?ак юмана чуптуса уйр?ла???. Унтан вара татах шыва к?ме кая??? е киле тавр?на???. Юман ташши, юман юрри, юман к?лли... Юман ч?вашш?н тур?, юманл?х – чирк?. Чи таса та с?вапл? выр?н «Юманс?р юр? та ?ук, тур? та ?ук» – тет ч?ваш. Ч?вашсене ир?кс?р т?не к?ртсен, пуян–куштансем ялсенче чирк? ларттарн?. Кун пирки ч?вашсем ак? м?н калан?: «Юман лартакан чирк? лартакантан с?вапл?рах», – т?н?. Юман – т?н?л, юман – пичке, юман – ??л пури, юман – н?хреп юман – ал?к та, с?л?п та, юман – тукмак та, чукмар та юман – х?ме, юман – т?кме... Юман юпа – т?рек; юпи ??рсен, тем т?рл? ?ир?п х?ме те иш?лсе анать. Юман ??пан? – ?ырулл?х, юман хуппи – эмелл?х, юман ?ул?и – мунчал?х, юман икел? – вы?л?хра тут? ?им??... Асатте юман – ник?с пукан?, атте юман – урата, пичче юман – п?рт хачи, ш?лл?м юман – ??н? ?с?м... Х?велпе юман?н – п?р к?м?л. П?ри – п?л?тре, тепри – ??р ?инче. Чун?сем те таса икк?шин те. «Х?велпе Ч?ваш?н Юман ятл? ыв?л ?уралн?...» М?нле юмах пу?лам?ш? ку? Юмах пу?лам?ш? мар, пур?н?? пу?лам?ш?. Пит ?л?кех те мар, пир?н мака?семпе кука?сем аст?васса, Ч?ваш ятл? качч?сем, Х?вел ятл? х?рсем пулн?. ?ав?нпа та–и тен, паян та х?велпе юмана уйр?мм?н ?нланма ?ук. Юман?н ?ч? хыт? та, чун? ?ем?е. Ун м?лкине путс?р канма ларсан, теп?р ?ул?нче юман х?рать, тет. Усал ?ын таптанине те ч?таймасть иккен м?нтар?н. Т?мана ев?р шаланк?р кай?к пур тата. Ш?пч?ксемпе ш?нк?рчсен, ч?ке?семпе саркай?ксен ??мартисене в?рласа ?иет в?л. В?р?–хурахран та х?руш?рах ?ак й?решке кай?к. ?ум?р шыв?пе ку??ул? ?е? ??ет, тет, х?й. Тип? чух йын?ша–йын?ша в??ет ?ав хапс?нч?к, к?в?? те ?м?тс?рскер. Юманл?хран илеме пистерет. ?ак ылханл? кай?к с?рт?нн? юман турач? х?рать, тет, тунине ?ыв?х пыс?к турат ?ине пырса ларсан, юман шалтан ??рсе х?в?лл? пулать, тет Анкарти хы?не, ?урт ?ыв?хне юман лартса ?стерме х?ран? ч?ваш: юман туни м?й хул?м?ш пулсан, ?ав лартакан ?ын вилет, тет. Ырхан ч?ваш?н вара м?й? пи т? ?ин?е пулн?. Ун выр?нне в?л ?на усрав в?рман?нче пит? в?йл? п?хн?, патт?рр?н ?стерме т?р?шн?. Икеле ??ра акса ш?тарса ?стермеллине те лай?х чухлал?. «Юман к?р?кпе ?арапу??н ?е? й?ркелл? ?сет», тен? ч?ваш. С?нав? ус?с?р пулман, т?р?сне калан? в?л. К?р?к? – юнашар ?секен тант?ш–юмансем, хунав юман?н, ача юман?н ?арапу?? – х?вел ?ути валли, х?вел ?шши валли. Юманш?н чи хакли х?вел х?в?, х?вел х?тти. Х?велс?р – юман?н хевти ?ук. Эппин, х?вел с?нсен, юман та п?тет. Х?вел с?нмес?р ??лт?рсем ?ксе п?тмес?р икелти пурн?? т?вви тат?лмасть, юман п?тмест, юмалл?х сайраланмасть! Ч?ваш х?й те – юман. Хал?х? – юманл?х. Юлашки юман типиччен, ??р ?инче ч?ваш п?тмест. Т?нче в?рман?нче тем т?рл? йыв?? ?сет. ?ав в?рманта юмана валли те выр?н пур. Этемл?х асл? кил–йыш?нче, юман чунл? ч?ваша та х?с?к пулм?. Юман – х?с?р йыв?? мар. Х?вел те – с?нн? ??лт?р мар. ?Е?П?Л ЧУН? ...??н ?ул ?ине, ??н чечексем ч?ртсе, Интернационал к?пер? ан?. ?е?п?л Мишиш. Пурсам?р?н к?м?л?м?рсене те революци ур?хлатса ??нетр?. Эпир т?пренех ??нелн? ?ынсем. Х?ватл?, ??н ч?релл?, ??н ?м?р ч?ваш?сем. Коммунистсем. Совет гражданин?сем. Т?ван ч?ваш хал?х?н ыв?л?–х?р?сем. Кирек м?нле хал?х?н та х?йне ев?р пахал?хсем пур. Уйр?мл?хсем. Кусем – хал?х?н ?ст?н пуянл?х?. ?ула тухас ум?н ?е?п?ле вулат?п. ?ул ?инче ?е?п?ле п?хмас?р калат?п. Пултарн? таран ?е?п?л юррисене юрлат?п. Х?шп?р чух ун?н с?мах?сене тупа выр?нне п?ш?лтат?п. «М?нпур шух?ш?м т?ван ??ршыв?м ?инчен к?на...» – ?апла ?ырать ?е?п?л Киевран Шупашкара. Х?ш чух х?велл? шух?шпа ?са улталас килет, тет асл? с?в???м?р. Ялтан яла ??рер?м. Ч?ваш ??ршыв? т?р?х. ?е?п?л ?м?ч?сем пурн??а к?нине курса сав?нт?м. Путс?рсенчен й?р?нет?п, в?сене кураймаст?п, тет ?е?п?л. ?ул?м ч?релл? революционер. Тасаран таса к?м?лл? ?ын. Эп? коммунист! Коммунистш?н ним?нле ч?рмав та ?ук. Коммунист тума пултарайманни ним?н те ?ук. Тем?нле йыв?рл?хра та ?е?п?ле ?ак шух?ш й?патн?. Т?рл? йышши й?х–яхсене хир?? т?рса, в?л коммунистах, пулса юлма в?й ?итересч? тесе ?м?тленн?. Ним?нле х?с?рл? те х?ратман ?на. ?е?п?ле п?терме пулн?, ч?рку?лентерме никам та пултарайман. Ч?н–ч?н коммунист пулн? в?л. М?нле ??клен?, ?нен?, м?нле вирл? шанч?к ун?н кашни й?ркинчех! ?ак шанч?ка ?на революци пан?. ?ак шанч?ка х?мленсе пыма т?ван хал?х?н ыр? к?м?л? пул?шн?. «К?м?лл? ??ршыв?н к?м?лл? ч?лхи??м!» – тет с?в??. «К?м?лл? ??ршыв?н к?м?лл? ч?лхий?», – темеллечч? пек. В?л: «ч?лхи??м», – тет, м?нш?н тесен ?е?п?л – к?м?лл? ??ршыв?н к?м?лл? ыв?л?, к?м?лл? ??ршыв?н уйр?лми пай?. ?ак к?м?ла т?п?лех ?нланса илесш?н ?унт?м эп?. Течч?ре те пулт?м, ?е?п?л ял?нче те... Шупашкарта ?е?п?л ??рен? урамсем т?р?х васкамас?р утр?м. Елч?ке те пын? ?е?п?л. П?р хутчен ?е? мар. Унта та в?л сывлан? сывл?шпах сывлан?н туйр?м. Мускав, Крым, Киев, Остер... Нумай ??ре ?итр?м. Т?пчев?? пулса ??ремер?м. Туякан–шух?шлакан ахаль ?ын пек. ?е?п?лпе п?р юнл? хал?х ыв?л? пек. Та?та та ?итр?м. Якутпа Т?ва ??ршыв?сенче ??рер?м, Калевала ??р?нче ?арран сахал мар утр?м, Литва, Латви, Эстони ытам?сенче пулт?м, тутарсемпе пушк?ртсен, ?арм?ссемпе м?кш?сен культура ?с?м?сене курса сав?нт?м, К?рк?сстанпа Казахстан ?ит?н?в?сем хам?р килти ?н??усем пекех хавхалантарч??, осетинсемпе грузинсем мана х?йсен ч?вашла янракан с?мах?семпе т?л?нтерч??, ?е?п?л юратакан, ?е?п?л мухтакан с?махсем. Кирек ??та кайсан та, ?е?п?л пу?ран тухмар?, ч?ре варринчен х?пмар?. Кирек ??та ?итсен те, в?л с?в?ласа мухтан? «Интернационал к?пер?н» т?рекне курса х?п?ртер?м. Кирек ??та та Хусанкая пула алл? т?рл? ч?лхепе янракан ?е?п?л ?инчен шух?шлар?м. Ку?аракансемпе кала?р?м, вулакансемпе пуплер?м. Алл? ч?лхелл? ?е?п?л, ?ур ?м?рл? СССР – м?нле парне, м?нле х?ват! «Ч?ваш ачи, сассуна пар!» – тет ?е?п?л. «Килсем! Килсем!» – тет п?т?м чун хавал?пе к?м?л ??клен?в?пе. Килч?? те кайр?? Элкерпе Хусанкай, Пур Ухсай. Татах та кил??. ?амр?ксем йышл?. Т?ван ч?лхене юратса ?ит?не???, ?е?п?л Мишшипе Митта Ва?лей?н ?м?ч?сене пур?н??а к?рт?? в?сем. Шупашкартан Кавал таран, ??рп?, Чикме, Ет?рне урл? Юрру сассий? кай? сан. К?м?л, к?м?л... «Аликк?м – саламаликк?м» тенине Шупашкар?нчех те илтр?м п?р хут ?е? мар. «Алик–салам – п?р салам», – текен те пулч?. Ч?вашра ?итмен ??р юлмар?. Кавалра «Апат тутл? пулт?р!» тер?м апатланакан ч?вашсене. «Эс калан? пек пулт?р. Кил апата, п?рле апатланар», – тер?? хир??, «П?рле апатланн? чух – ??ме–?ими тутл?, п?рле ??лен? чух ???–х?л? ?н??л?», – тенине илтр?м В?рмарта. «?м?р п?рле, ай, пулар–и!» – тесе ур?лла юрланине илтр?м Чикмере. Хал?х?н х?йне кура к?м?л? пур, ?ак к?м?л пахал?хне ачаран ?спа ч?рене илсе ?секен ?е? хал?х?н шанч?кл? ыв?л? пулать. «В?й пат?р!» – тер?м Елч?кре. «Эс калан? пек пулт?р, кил п?рле ??леме!» – тер?? хир??. «Васкани ?итермест, п?рни ?итерет» тениле асра тытмалла пулч?: чар?нса ?ынсемпе п?рле ?? тур?м. П?рле, п?рле, п?рле... ?ак с?мах яланах илт?нсе т?ч?, ун?н янрав? х?лхана ?е? мар ачашлар?, к?м?ла та тивр?. П?р шух?ш, п?р ?м?т, п?р к?м?л... ?ак п?рлел?х – хал?х чун?н т?п тымар? мар–ши? В?й пат?р... Кам пат?р ?на? Паллах, п?рле ??лени. П?рне–п?ри пул?шни. ??ре те, ?сра та. Кала?са т?ракан ушк?н ум?нчен те ч?нмес?р иртсе кайма аван мар. «Канаш п?рле пулт?р!» – тесе х?варт?м ??рпупе Ет?рнере. Пур ??рте те ?нланакансем туп?нч??. Ушк?н?пех е п?чченшер?н хуравлар??: «Эс калан? пек пулт?р. Кил п?рле канашл?п?р!». Ч?мс?рл?хе юратмасть ч?ваш. К?м?лс?р, тет ун йышшине. ?е?п?л к?м?лл? пулма хушать. Ут? ?улакансене: «?аран?р илпекл? пулт?р, утт?р тух??л? пулт?р!» – тесе х?варт?м. Ут? турттаракансен тел?нчен «Перекет пулт?р!» тесе иртр?м. Тыр? акакансене: «П?р п?рч?рен – пин п?рч?!» тесе с?нт?м. ??н? ?урта к?рсен, «Ник?с пит? пулт?р!» – тер?м. Х?шп?р ??рте ку халал ?умне тата теп?р с?мах та хушр?м: «К?тес тип? пулт?р!» Ник?сне т?рекл? пулма с?нни выр?нтах ??рмелле пулт?р, вут–к?вар ан т?к?нт?р тенине п?лтерет. К?тес й?пенмесен, ?урт ??р ?ул та ларать, тет ч?ваш. Ник?с питти те лай?х, к?тес типпи те кирл?. Пурте – х?й выр?н?нче. Мунчана каякана: «?шши тутл? пулт?р!» – тесе ?сатр?м. «Мунчи к?ленче, мил?к? пур??н, чул? мерчен, ?шши шерпет пулт?р!» – тепине те хап?лласах йыш?нч??. Ваттисем к?на мар, хамран к???нтереххисем те. С?тпе х?налакансене «?н?р с?тл? пулт?р!» тесе х?варт?м, с?ра астивтерекенсене: «Салат?р ?нт?р, х?мл?р й??? пулт?р, тух??л? тухт?р, с?р?р ??ра та к?п?кл? пулт?р!» – тер?м. Ыр? к?м?л с?мах? ч?ваш?н нумай. ?ул ?инче т?л пулн? ?ынсене т?рлине т?рл? калар?м, анчах пурне те ыр? сунт?м: «Сыв пул, ?улу ?нт?р!» «?улу яка та тик?с пулт?р!» «Пур?н??унта ыр? кунсем к?на пулчч?р!» «С?т ?ул?пе кай, ?у ?ул?пе. кил!» «Кану выр?н?сем тип? пулчч?р!» – Хура пуличчен шур? пул, – тет ч?ваш. — Усал пуличчен ыр? пул. Ырра лай?х ?нланать хал?х. Ырра ыр? т?васш?н ?унать этем. Хал?х пархатар? тени, тен, ?ав?–ши?.. Ук?лчасем т?л?нче вулар?м сав?нса «Добро пожаловать» тенине те, «Кил?рех» тенине те. Выр?с? те ыр? сунать, ч?ваш? те ыр? к?м?лпа ч?нет. Аван иккен ку т?нчере ыр? сунма, ыр? тума, ыр? пулма. Ыр? к?м?л чи хакли иккен, чи кирли иккен. К?в???ре, к?леш?ре, ?мсанура, в?ч?рхен?ре, в?й?рханура – ырри ?ук. К?леш? пуличчен кил?ш? пулт?р, тет ч?ваш. К?рен? пуличчен в?рен? пулт?р, теесс?м килет ман?н. К?в?? ?ынна уш?накан ?ын, тен? ч?ваш. ?на чирл? ?ын выр?нне хун?. ?мсанакана «т?мсая кайн?» тени те пулн?. Курайман ?ын х?й те кун кураймасть, тен?. Ыр? пулма пултарни – телей, ыр? тума пултарни – пархатар. Урамра та, кил?нте те, шкулта та, лагерьте те, колхозра та, ?ула тухсан та ?авна асту, ш?лл?м. ?авна ан ман, й?м?к?м. К?м?л тени ас?нта пулт?р, т?ван?м. Эп калан? с?махсене ваттисене каласа п?х — тен, йыш?н??. Унтан ?амр?ккисене те кала. Илтни «п?лет?п», тей?, пу?ласа илтекен с?махсене ас?нче х?вар?. ??ЛТ?РЛ? ЯЛ Ин?ет ?ула тухиччен Шурш?лалла кайса килем. Шурш?л – ??лт?р тупн? качч? ял?. Шурш?л х?й те ??лт?рл? ял. Шурш?л – манш?н т?ван ялах. Шурш?л манш?н – ылтт?н с?пках. Т?ван ?улсем х?рринче вулат?п: «?ул?р ?нт?р!» Аван ку. Чуна ?ш?тать. Канаш пур ч?ваш?н, пил ев?р илт?нет в?л: «?ул ?нт?р тесен, ?ула килтен туха???». Ман кил?м — Шурш?л, ман к?лл?м — Андриян. Ун?н ялне каям. В?л сывласа ?сн? сывл?шпа сывлам. В?л курса ?сн? илемл? таврал?ха с?нам. Ун?н савн? в?рман? п?ш?лтатнине итлем. Ун?н ?авалне хам?н ?авал тесе шутлам. ?ш пи?сен, ?ут? ??лку??нчен т?р? шыв ??се л?планам. Ул?х т?р?х ?аруран утса ыхра ути пу?тарам... Т?ван ??ршыв т?ван ялтан пу?ланать. ??лт?рсем патне в??ме те т?ван килте ч?вен т?нинчен пу?ла???. К?м?л л?пк?л?х? те – т?ван к?тесрех. Унтах в?й илет ?ст?н та. ??лт?р каччин ?ул пу?лам?шне курасч?. Шух?шсемпе ?е? те пулин ун ылтт?н с?пкине с?рт?нсе п?хасч?. Пурн??ра ун пек пулма в?ренесч?. ??ченл?х, с?пайл?х, ?ивч? ?с – й?лтах к?на Андрияна Шурш?л парнелен?. «Чи малтан – л?пк?л?х», – тени те ?ак?нтан. Ку космонавта ?е? мар, тим?р?е те, к?т??е те, ?ырав?а та, п?лев?е те, в?рентекене те п?р пекех кирл?. Т?ван к?тесе, т?ван анн?не, т?ван п?л?те, т?ван с?м?ха юратмас?р т?нче у?л?хне в??се каяйрас ?ук. Ним?скере те ч?нласа «т?ван» тесе те шутлас ?ук. П?лт?р ал?к? ум?нчи хур?нтан т?ван ??ре юратма пу?лат?н. Ку выр?с хал?х?н шух?ш? сахал п?лтер?шл? мар пек туй?нать. В?л ч?ваша та, чукчана та, грузила та, эвенка та, калм?ка та, к?рк?са та – пурне те, пурне те п?р пекех пырса тив?нет. «А?у-анн?н ?аранне них??ан та ан ман», – тен? ам?ш? ??лт?р патнелле ?ула тухма хат?рленекен хура ку?л? ыв?лне. Ку пиле манман-ши ыттисен ам?ш?сем? Анн? ч?лхи сан?н ч?лх? пулт?р, анн? с?мах? ч?р? варринех юлт?р. ?ер?и ?м?рткай?к мар та, анчах пурп?рех х?й?нле ч?в?лтетет. Т?ван ялу – сан т?ван й?ву. Кирек ??та кайсан та, ас?нтан ан тухт?р ?аруран чупн? ураму. Салакай?к?н те х?й?н й?ви пур, т?манан та х?й?н й?ли пур. Асту ?авна, унс?р?н ?м?рткай?к пулайм?н. Пыл хурч? – п?ч?к ч?рчун, ?апах та х?й кил? т?лне манмасть. ??не т?вать, х?й юрринех юрлать. ??хан та х?й?н юррине манмасть. Эс – ?м?рткай?к. Сан та пур юр?. Сан пур х?ват. Андрияна юратса, ашш?–ам?ш?сем ун ятне пан? ачасем те пионер ?с?мне ?итр??. Ютра патша пуличчен юман патак? пулам, тесе калан? авал. Пионер патша пулайм?, пуласш?н та мар, в?л п?т?м т?нчипе ир?кл?х ??нтернине курасш?н. Анчах авалхи с?мах – пионер шух?ш?-к?м?л? майлах. Т?ван ?ер?и ч?в?лтетни ют ш?пч?к юрринчен паха. Ч?в?лтетнине итлеме в?ренмесен, юрра та ?нланакан пулайм?н. Т?ван хал?хпа п?рле пулнине ним те ?итмест. Каллех ?ав с?махах: п?рле, п?рле, п?рле... П?рле пулсан ?е? –— ?ш выр?нта. ?е?п?л с?мах?сене п?т?м?шпех ?ша илсен к?на т?п?-й?репех ?нланса хак пама пулать: «??ршыв?м! Халь п?лт?м, сана юратма п?лмен эп?р. ?аванпа та сан х?тт? ай?нчен саланса п?тмелле пулч? пуль...» Т?ван ??ршыва такамрам та ытларах юратн? с?ва?-коммунист ?апла калан? пулсан, ?е?п?лренех в?ренер мар–ши ылтт?н с?пкам?ра савса пур?нма? Ум?мра каллех – Шурш?л. Т?нче сума с?вакан Шурш?л. «Кирек х??ан та, кирек ??та кайсан та, – тет Андриян?м?р, – Шурш?л ку? ум?нчех, ?авал? те, ?аран? те, в?рман? те ч?ре варринче...» Т?нче у?л?хне малтанхи хут в??се кайсан, Андриян пичч?р, ачасем, ??р ч?м?рне в?рентекен с?тел? ?инче ларакан глобуса курн? пек курн?, п?ха-п?ха ?авр?нн?. Шывсемпе в?рмансене, тусемпе пуш-хирсене, к?л?семпе тин?ссене с?наса сав?нн?. Т?л?нн?. Анчах та, п?л?тл? ?антал?ка пула, Шурш?ла мар, Ч?ваш ??рне те курайман. – Темчул япалана ??н?лле курса т?л?нн? пулсан та, тем ?итмен пек туй?нч?... ?апла ?ав в?л, т?ван ??р: ??лт?р ?ул? ?инче те т?рекпе шанч?к. ?м?те х?ват к?ртекенни те – т?ван ??рех. Та?та кайсан та, тем пулсан та асл? ?ынн?н ?ст?н в?й? хал?х патнеллех пырать. Т?ван хал?х к?м?л?пе, т?ван ??ршыв?н ытарайми с?нар?пе в?л ?м?рл?хех ?ых?нса салт?нми т?в?ленет. Шурш?лтах ?ыра-?ыра илт?м-ха ак?. ?ак шух?шсемех Андрияна та ?сл?л?хпа патт?рл?х хушн?н туй?нать. Лаша та кил еннелле хыт?рах чупать. Килтен – уттипе, киле – чуппипе. Килтен – юрттипе, киле – сиккипе. Ут килтен тухсан ?ул ?ухатма та пултарать, киле – та?тан та тупать. Килтен – ?ав?тса туха???, киле – ташласа пыра???. Килтен – урас?р, киле – ?унатпа. Килтен – асс?н сывлат?н, килелле – й?л–й?л кулат?н. Тухса каять – ку??ул?пе мак?рать, тавр?нать – к?шк?рса юрлать. Килтен – аран–аран, киле – ирттерет урхамахран. Кил в?й? ви?ес?р пыс?к. Ун х?вач? асамл?. Кил – т?ван ??ршыв?н чи хакл?, чи ?ыв?х к?тес?. Ылтт?н с?пкан ылтт?н п?кечи. Ылтт?н п?кечен ылтт?н в?ч?ри. Ылтт?н в?ч?ран ылтт?н унки... Шурш?л та Андриянш?н ?авах. Пир?нш?н те ?аплах. Пуринш?н те. М?нш?н тесен хал?ха чапа к?ларн? ?ын – кирек камш?н та чи ?ыв?х т?ван выр?нне. Теми?е хут та пулма тивн? Шурш?лта. Анчах п?ррем?ш т?лпулу – ?м?рл?хе ас?мра. Ман?н ?е? мар, ман пионерсен те. ?е?п?л отряч?н пионер?сен. Шурш?ла отряд гимнне юрласа пырса к?т?м?р. Пир?нш?н ку гимна Хирбю К?ркурий?, ?е?п?л премий?н лауреач?, ятарласа ?ырса пан?чч?. Хастарл?, хыт ут?мл? пул?р, ??ршыв?н хастар ачисем! Гимн та, марш та ку юр? – ?е?п?л с?мах?нчен тун?скер. Унччен те к?шт маларах ?е?п?л отряч? ин?ет районти п?р пионер отряч? патне х?нана кайса килн?чч?. В?л та ?е?п?л яч?пе хисепленетч?. Чечекл? ?аранти ем-еш?л ?шнере ?е?п?л фестивальне ирттерсе тавр?нн?чч?. Пионерсем ??лт?р патт?р?н ?ул?пе ута???. Андриян й?рнех пусасс?н туй?нать. Пурин ч?ринче те – хумхану. Пурин чун?нче те – хавхалану, к?м?л?нче – ??клен?. Шурш?ла каяс ум?н Ленин п?л?м?нче Хусанкай с?в??па Хирбю композитора ?е?п?л отряч?н хисепл? пионер? ятне пат?м?р. В?сем рапорт йыш?нч??. Икк?шне те пионерсем х?рл? хут ?ине ?ырн? тупа тыттарч??. ?е?п?л с?мах?сенчен майлаштарн? монтаж. ?на калама отрядри пионерсем пурте хутш?нч??. Евдокова Лида пу?ласа ярать: ??ршыв?м х?юлл?н в?ран?, Тапран? к?вар кай?кла: «?ук, ?ук» теекен улталан?, Кам «?ук», тет, ун чун? — ч?лах. Ун хы???н Иванов Валерий с?мах илет. Унтан пурте юрласа яра???: Х?вел?н к?варл? х?лхем? ??ре чечеклев? чухне Кам курн? ?антал?к илем? П?рпа п?рланса ш?ннине? Хушса юрламаллине т?р?шсах юрла??? ачасем. Хусанкайпа Хирбю те, эп? те в?семпе п?рле юрлатп?р. Анчах та Хирбю хушса юрламаллипе к?м?ллах мар. – Йыв?ртарах ?ав. Сас? ?итмест. ??лтен иле???... К?ввине к?штах т?рлетес пулать, ??м?ллатас, – тет в?л. Юр? ?е?.мар, с?в? с?мах?сене пурте хар?с калани те х?ватл?н ян?рать: Ыран–и, паян–и... т?рекл?н Вутлан? ??ршыв?м ч?ри, К?варл? чечекл?н чечекл? ??ре ??н х?вел?н юрри. Ма–ха, Шурш?ла пырса ?итни ?инчен кал?ма пу?лан?скер, Шурш?лччен пулни пирки т?лл?н каласа т?рат?п? Ак? м?нш?н. ?ак монтажа Шурш?лта теп?р хут ирттерт?м?р. Малтан пу?ласа в??не ?итиччепех. Анчах п?р выр?нта мар. Пу?лар?м?р Андриян в?ренн? класра. Эпир пын? чух икк?м?шпе т?ватт?м?ш классем в?ренетч?? ку класра. Пире й?рки – й?ркипе ?нлантарса паракансем нумай. Хал?х Шурш?ла йышлах ??рет ?нт?. Анчах та пир?н отряд кунта килсе курн? чи малтанхи отрядсенчен п?ри. Класра ви?? рет парт?сем. Сулахайра – ви?? парта, варринче – пил?к парта, сылт?мра – т?ват? парта. Андриян в?ренн? чух та ?аплах пулн?. Сылт?мри п?ррем?ш парта хушшинче пулас космонавт ларн?. Хал? класри пур выр?на та ?е?п?л отряч?н пионер?сем йыш?нн?. Эп? – в?х?тл?ха ч?ваш ч?лхи в?рентекен. – Эс? Андриян выр?н?нче ларат?н... Класра ш?п. Сывлани те илт?нмест. – Андриян ?ак класра т?ван хал?ха, т?ван ч?лхене, т?ван юр?сене юратма в?ренн?. «Пилл?к» палл?сем к?на илсе пын?. ?ак класра Андриян ?е?п?л с?ввисене вулан?, п?хмас?р каласа пан?... Ачасен ку??сем – ??лт?рсем. В?сенче – тем?нле асамл? в?й. Шалтан, чун т?п?нчен тухакан ?ут?па ?и?е??? в?сем. Кашни пионерах ?ак самантра – ?е?п?л те, Андриян та. – Эп? Андриян учител? мар, сир?н учител?р. Эп? сире ятран ч?н?п, анчах та эсир х?в?р ?ш?рта Андрияна учител? ч?ннине илт?р... Кашниех ?е?п?л?н п?р-п?р с?ввинчен т?ват? й?рке калать. Ку й?ркесене Андриян пичч?р ларн? выр?нтан т?рса каламалла... Андриян Григорьевич итлен?н туй?нать ачасене. ?е?п?л с?мах?семпе ш?лл?сем пичч?шне тупа т?ва???. Шкултан тухса с?рт с?мсахне пу?тар?натп?р. ?е?п?л с?мах?сенчен пир?нш?н ятарласа хывн? юрра юрлатп?р. Ку выр?нта пулас космонавт шух?шласа т?ма юратн?. ?керч?к? те пур. ?авал ул?хне с?нан?. Ат?л еннелле, п?л?телле ?м?тленсе п?хн?. – ?ак?нта т?н? пул?... Ак? ?ак?нта... Хумхану иртмест. П?лхану ч?рене тытк?на илет. Ак? ул?х. Кунта пулас патт?р ыхра ути пу?тарн?, кунта в?л ут? ?улн?, ут? пу?тарн?. К?т? х?валама та килн?. Каллех Андриян илтесс?н туй?нать. С?в? кала??? ачасем. С?в? хы???н с?в?. ?е?п?л с?ввисене т?рса каламалла. Утса пын? чух. Калаканни х?ла?ланса калать. Ута–ута. Анчах ытлашши уй?р?лсах каймасть. Аяккинелле к?шт п?р?нсанах каялла ?авр?нса килет. Андрияна ?е?п?л пул?шнипе чыслан? хы???н ?е? Шурш?л т?р?х саланатп?р. Ачасем космонавт пурн???пе паллаша???. Ялйыш с?махне тимл?н итле???. Хал? Андриян ?инчен к?некесем тем т?рли те пур. Ун чухне ним?нех те ?укч?-ха. Урамран урама, килтен киле ??ретп?р. Тимл?н итлетп?р. ?ыра–?ыра илетп?р. Яла килсен, космонавта х?н?хн? й?лапа «Андрейка», «Андрюша» тесе йых?ра???. К?м?л? пит? лай?х ?ак ч?ваш ?ыннин. Тем?нле ыр? т?сл?х те кала–кала к?тарта???. П?ррехинче, ?авал х?рринче т?н? чух, ?ыран иш?лсе анн? та шыва ш?мп?лтатса анса т?н? Андриян. Тепри пулсан, х?раса ?кмесен те, аптран? енне к?шк?рса ямалла х?ть. Ку шывра кулса т?ра парать Апп?ш?пе темчченех кала?са ларт?м?р. – ??ченчч? пит, – тет. – П?чекк? чухнех ??рлеччен суха тун?. Андриян тума пултарайман ?? пулман. Вунн?ра чух иртен пу?ласа ка?чен ?урлапа колхоз тыррине вырн?. П?ррехинче к?нт?рлаччен вырнине шутлама бригадир килет. – Ми?е к?лте вырт?н? Андриян ай?па к?н? пек именсе: – В?т?р т?м, – тет. Бригадир ?ненесш?н мар, м?нш?н тесен Андриянпа юнашар ??лен? Алтатти инкен ?ир?м т?ват? т?м ?е?. Ка?ал?к?сем к?рш?ллех, ???сем – уйр?м. К?т? те к?тн? в?л, колхоз к?т?не. Выртмана ??рен? п?ч?кренех. ??лт?рсене шутлан?. Шултрарах ??лт?рсене уйр?м пал?ртн?. Ултт?ра чухнех ута сиккипе яма та пултарн?. ?кме мар, лаши ерипен ?е? чупн?н туй?нн? ?на. «Хур?н ?инчен парашютпа анат?п», – тен? те аялалла сикн?. Шур? к?пи, ч?нах та, парашют пек кар?нн?. С?пка ?акакан п?таран тытса мачча ?ум?нчех ?авр?насси ним те мар пулн? унш?н. Йыв?р пур?нн? пулсан та, в?йпитти те т?рекл? ?ит?нн? в?л. С?нт?рв?ррине в?ренме кайн? чух та, к?сйине п??ерн? пил?к ??рулми чикн? те, ??н? ??патине май пур таран тирпейл?рех сырса, ?ив?чч?н малалла утн?. – Эп кайр?м, анне, – тесе х?варн? л?пк?н та й?вашш?н. Лай?х в?ренн?. Х?шп?р чух уй?х ?утипе те вулама тивн?. Хуркай?ксен ?ул? еннелле п?хса ??лт?рсем ?инчен шух?шлан?. В?сем м?ч-м?ч туни ку? х?сн?н, кала?н?н туй?нн? ?на. Кашни ?ынн?н т?пере — х?й?н ??лт?р?, тенине илтн?-ха в?л. «??лт?рсем ч?вашла та кала?а???-ши?» – тесе шух?шлан?, ??лт?рсем к?р еннелле уйр?мах шултралансан. «?ир?м ултт?н в?сем, ?ир?м ултт?н, ?ир?м улт? ч?н-ч?н коммунар...» – Ку с?махсеме пыс?к ??клен?пе калан? в?л, Пет?р Хусанкай?н ?ак поэмиие п?т?м?шпех п?хмас?р п?лн?. «?ир?м ултт?н в?сем» тени пурне те кил?шн?. С?махсен п?лтер?ш? п?ч?к пулман: класра та в?сем ?ир?м ултт?н. Пурте коммунар пулма хат?рленн?. Андриян в?сене Хусаякай с?мах?семпе патриот пулма хистен?, х?т?ртн?. Каярахпа чи юратн? с?в?? ?инчен ыйту парсан, хурав? яланах п?р ев?р пулн?: Пушкин тата ентеш?м Хусанкай. Шух?ша ви?се ?е? калакан Андриян?н с?мах? темрен хакл?. Тен, ?ак ыйту космонавт пу??нче ?ир?м улт? коммунар с?нар?сене ?уратн?. Ачасем илтнине, ?ырса пынине пу?тарса п?рлештерсен, к?неке пул?. Андриян лартн? улму??и пат?нче с?в?лла–такмакла кала?нине те к?ртсен, к?неки пушшех илемл? пул?. П?ррехинче Андриян пичч?ш? авалхи т?нче карттине п?хса ларн?. «Тутарсем пур, п?лхарсем те пур... Анчах ч?вашсем ??та кайса к?н? тата?» – ыйтн? пичч?–ш?нчен ш?лл?. Пичч?ш?н хурав? п?т?м?шпех тив??тереймен пулсан та, ш?лл?н ыйтуне к?ртме юратех ?ав к?некене. ?сл? ыйту. К?неке те ?сл?рах пулса тух?чч?. Шурш?лтан каяс ум?н каллех пух?нт?м?р Андриян в?ренн? класа. – Сочинени ?ырар Шурш?лтах. М?н курни–илтнипе. Манса кайиччен. ?сра ч?р? чух... ?ак п?ч?к ачасене, тен, каламасан та юратч? пул?: – Т?р?шарах ?ыр?р. Аст?варах. Паянхи Шурш?ла ?м?рне те ан ман?р. Ан манчч?р ач?рсем те... Ач?рсен ачисем те... Сочиненисем ак хал? те ум?мрах. С?тел ?инче. Макаров Валерий х?й?н сочиненине т?ват? т?сл?хрен тун?, Кольцов Владимирпа Маркелов Владимир п?р т?сл?хе анл?рах ?утатса пан?. Маркелов Владимир ?ырнине илсе п?хар–ха. П?рре Андриянпа Пет?р ытти ачасемпе п?рле ?авал х?рне шыва к?ме кайн?. Хайхи пурте шыва сикн?, ишн?, ч?мн?, п?р-п?рне сирп?тмелле вылян?. П?р Пет?р ?е? ?ыран х?рринче ачасем ишсе ??ренине п?хса ларн?. Вара Андриян ишсе тухн? та, хы?алтан в?ртт?н упаленсе пырса, Пет?ре п?рех ?ырантан т?ртсе ян?. Леш? шыва ч?мп?лт ?е? тун?. Андриян х?й те ун хы???нах сикн?. Ш?лл?не в?л ?ав?н чух шывра ишме в?рентн?. Ак тата Макаров Валерий ?ырни. Андриян сунара ??реме юратн?. П?рре в?сем пичч?ш?пе п?рле к?вакала ?унаттинчен амантса киле илсе пыра???. Суранне ?ш? шывпа ?уса тасата??? те шур? пир тат?к?пе ?ыхса яра???. К?вакала апат. пара???. Теп?р кунтан в?сем ?на, в??мест-ши тесе, ??лелле ыв?та???. Анчах к?вакал в??еймен пулн?-ха, в?л к?рш? килкартине персе анать. Каярах ун суран? сипленет. Вара к?вакал, ?унаттисене сав?н??л?н ?апса, Ат?л еннелле в??се каять. Емельянов Николай мулкач яшки ?инчен каласа парать. Вуникк?ре чух Андриян йысн?ш?пе п?рле сунара кайн?. Йысн?ш? шыв х?рринче мулкачсене пеме хат?р т?н?. Андриян мулкачсене в?рмантан х?валан?. Ка?алапа ?апах та в?сем п?р мулкач тытма пултарн?. Ка?хине мулкач яшки ?ин? хы???н йысн?ш? «тутл? пулч?-и?» тесе ыйтать. «Аван», – к?скен ?е? тав?рать Андриян, ?ав тери ?шенн?скер. «Вы?сан хура ??к?р та м?й?р теш калать», – тесе хурать йысн?шне Андриян. Николаев Анатолий х?й?н хушамач? космонавт?нпипе п?решкел тухн?ш?н мухтанать. Пире космонавт кин? пит? хакл? парне парсачч?. Ку в?л – й?л кулакан Андриян?н с?н?керч?к?. Ун ?ине космонавт х?й ал? пусн?. Пир?н Толя космонавт ал пуснине п?ха–п?ха Шурш?лтах х?й?н хушаматне ун ев?р ?ырма в?ренч?: «А. Никол...» тесе ?ырать те в??не ?ав?рттарса хурать. ?е?п?л отряч?н пионер? хушамат пирки мухтанкаланине илтсен, Шурш?л ачи те ч?тса т?раймар?. ?ичч?м?ш класра в?ренекен Павлов Андриян пулч? ку. – Ман?н атте Микулай ятл?. Ман хушамат, ч?вашсенни пек пулсан, атте яч?пе пулмаллачч?, вара эп? те Николаев Андриян пулатт?мчч?... Яч?сем п?р пек, хушамач? ур?хла пулсан та, Павлов Андриян?н мухтанмалли ?ук мар. – Т?нче у?л?х?нчен каялла тавр?нсанах яла килн?чч? Андриян пичче. Август в???нче итем ?инче унпа п?рле ??лер?м?р. Курасч? сир?н, м?нлерех хастар в?л! Космонавт пек ??леме в?ренесч? ?е?, вара хушамат уйр?мми те нимех те мар... ...Вуник? ?ул иртр? ?ак?н хы???н, вуник? ?ул. Анчах Шурш?лта курни-илтни пурте паян кунчченех асра, Кирек ??та кайма тухсан та, та?ти ин?етри к?тесе ?итсен те, Шурш?л ку? ум?нче, в?л – Ч?вашъен?н с?вапл? к?тес?. Т?ван кил пекех. ?ул ??реме т?ван килтен туха???. Эп? ?ул?ма ?е?п?л ял?нчен те Шурш?лтан тухат?п. ?ул ??ресен киле киле???. Анчах ?е?п?л тавр?наймар?. ?апах та ун яч?пе опера пур, п?рахутсем пур, пал?к пур. Андриян вара т?нче у?л?х?нчен чи малтан Шурш?ла килч?. ?улсем ин?етелле ч?не???. Кашни ?ул тен? пекех ?ир?м пин ?ухр?м тун?. Кашни ?ул ??р ч?мри ?урмалла ытама лекет, п?т?м?шпе ыталама ик? ?ул кирл?. Вуник? ?ул хушшинче ??р ч?мри тавра улт? хут ?авр?нмал?х ?ул ?инче пулн?. ?ул? вара п?р т?т?шах асл? т?ван ??ршыв талккишипе пын?. Кирек ??та кайсан та Т?ван Кил. Ылтт?н с?пка.