Тупмалли Ю. Сементер. ?сeм cулeпе В. Cавыcов-Анатри. Чaвашлaха упрар-ха, упрар! Кукамай кaмaлe. Кeceн cулхи ачасем валли cырнa калавсем Эсe ан кулян Катьa паттaрлaхe Хaвна юратнине тeрeслемелли мел Улайккана пула Чее мулкач Таврaнсам каялла, «Юр пeрчи!» Кукамай кaмaлe Тaрри шaтaк Каcхи калаcу Юлташпа вaйсaрри те вaйлa Сад aстисем Юмах ятaм, юптартaм… Юмахсем Наян автан Cулca Уйaх тата Упа cури Тилeпе Чeрeп Пакшасен калаcaвне итленe Каюран шухaшe Cилпи Кaтьaк ятлa кaткa cинчен виce юмах Пeрремeш юмах: Кaтьaк чапа тухни Иккeмeш юмах: Хуйaха ?кнe Кaтьaк cумaр айне лексе чирлесе ?кет Виcceмeш юмах: Кaтьaк хaнана мeнле кайса килни Тилe тус пурнaceнчен Тилeпе Тaмана Тилeпе Чaх чeппи Тилeпе Чaх Тилeпе Автан Тилeпе Хампур Шипшип Юратупа Тарават Уй урлa cул. Калавсем Cухатакана ceр cылaх Вecсeр юрa е трагифарс Caлaнac Кишeр юлашки Cул cинче Уй урлa cул «Хacан вилес?» Куcса килнисем Поль Мориа оркестрe Тeлпулу Уйaхсaр каc тeлeнтермeшe Икe к?ршe Микул aстаca Ceркаc Халал хучe Пeлeт cинчи сaнсем. Миниатюрaсем Шурa Шупашкар юмахe. Пьеса Патриция МакГер. Йaлтах ceнтер?ceне юлать. Куcару КУКАМАЙ КAМAЛE Кeceн cулхи ачасем валли cырнa калавсем Хaвна юратнине тeрeслемелли мел Силпи темтепeр шутласа кaларма питe aста. Пeрре cапла пeчeк хeр ачан аппашe aна чaнахах та юратнине питe пeлесси килсе кайнa. Мeнле тeрeслемелле ку туйaма? Силпи вaл cавaнпа Силпи, нимле лару-тaрура та аптраса тaмасть. Хeр ача пахчана тухрe те карта хeррипе ?секен салтак т?ми cеcкисене пуcтарчe. Унтан п?рте кeрсе урай тaршшeпех cеcкесене таткаласа пaрахса тухрe. Часах урай шурa чечекпе чапaрланчe. Унтан хeр ача ч?рече умне пырса ларчe те аппaшe шкултан килессе чaтaмсaррaн кeтме пуcларe. Акa, Илемпи cурт умeпе утса иртрe, часах п?рте кeрe. Силпи вара йaпaр-япaр урай варрине тaсaлса выртрe, куceсене хупса аллисене кaкaрe тeлне пуcтарса тытрe. Вилнe cын cапла выртнине курнa вaл, пeлет. Нумаях пулмасть кaна-ха к?ршeри Анук аппана пытарчec, амaшeпе пeрле кeлe вуланa ceре кeрсе тухнaччe вaл. Халe eнтe вилнe пек пулса аппашeн юратaвне тeрeслет вaл. Илемпи п?рте кeрсе тaчe. Кeчe те алaк патeнчех шанк хытса тaчe. Мeне пeлтерет ку? Урай тулли салтак т?ми чечекe, вeсем cинче Силпи йaмaкe выртать. Мeн туса выртать вaл? Мeншeн куce хупa тата? Чeрех-и вaл? Илемпи хaраса ?крe. Шaп п?лeмре чeре тапни те илтeнет пулe. – Силпи, – шиклeн сасa пачe Илемпи. Лешe чeнмест. Шaпах. – Силпи теп, – хальхинче хытaрах чeнчe аппaшe. Каллех шaп. – Силпи, мeн пулнa сана?! – Илемпи йaмaкe патне ытканчe. – Эсe чeрех-и? Силпи вара, шеремет хeр ачи, кулса ярас марччe тесе чaтaмлaн, сас памасaр, аран-аран асaрханса сывлать. – Силпи, эсe вилнe-им? Ма нимeн те чeнместeн? – кaшкaрса йeрсе ячe Илемпи. Йaмaкe чaтаймасар йaл-л кулса ячe те куcне уcрe. – Cук-cке, вилмен, – терe ним пулман пек лaпкaн кaна. – Ну, Силпи, эсe мана хaратса вeлереттeн. Ма кун пек хaтлантaн? – Эсe мана юратнине пeлес килчe, – урайне тaрса ларчe йaмaкe. – Вaт ухма-а-ах... Халь вара пeлтeн-и? – Aхa. Эсe мана чaнах та юратан. Авa мeнле кaшкaрса йeрсе ятaн. Мана шалккa пулчe-и? – кулкаласа ларать Силпи. – Сана куншaн пeрре патак памалла, – ятлаcать аппaшe. – Часрах урайне шaлса кай. Хaв варланa, хaвах тасат. Аппaшe ятлаcнипе Силпи кaмaлe кaштах пусарaнчe, паллах. «Ытлашшипех тeрeслесе пaрахрaм пулмалла», – шутларe вaл, урай шaлна май. Чее мулкач (Асатте каласа панинчен) Кeркуннеччe ун чухне. Пахчари cимecсене пeтeмпех пуcтарса кeртнe eнтe. Купaстасем кaна чат шурa та cавра пуceсемпе хура ана cинче «хальччен мeн туса ларатпaр-ха?» тенeн тeлeнсе пaхатчec тавралла. Кунe уяр пекчe те, тухам-ха пахчана, ceрулми аврине cунтарам, терeм. Ват cын ват cынах cав, аран-аран кaштaртаткаласа авaрсене купасем туса пуcтартaм та чeртсе ятaм. Н?рe авaр cунасшaнах мар, йeри-тавралла тeтeм сапалать. Вaл cуннa вaхaтра тесе пахча хыceнчи вaрманпа киленсе тaратaп. Мeн ачаран cак вaрман куc умeнче, анчах cаплах тeлeнме пaрахаймастaп унран. Ялан улшaнса, выляса тaрать вaл. Акa халe те, cурри cарална пулин те, вaрман cаплах илемлe те илeрт?ллe. Cапла шухaша кайса тaнa вaхaтра сисмен те эпe, тeтeм aшeнчен тенe пек манaн умма мулкач сикрe тухрe! Тeлeнсе те eлкeреймерeм, вaл cумранах сиксе иртрe те мунча хыcне кайса пытанчe. Вaл мана пач та асaрхамасть тейeн. «Ак-ак-ак, мeне пeлтерет ку? Мулкачсем cынран та хaрами пулнa. Тeнче пeтет пу-уль...» – шухашлатaп хам. Унччен-и, кунччен-и, тахaш самантра карта леш енче сарa-хeрлe тeс курaнса кайрe. Куcсем витeрех мар та, пeрех палласа илтeм: тилe вeт ку! Халe eнтe пeтeмпех aнлантaм: мулкача тилe хaваланa. Ку вара, ах, тилeрен те чеерех-cке куян тус, тилeн ирхи апачe пулас килменнипе cын патeнче caлaнac шырама паттaрлaх cитернe. Паллах, эпe мулкач хутне кeме шут тытрaм. Алaри сенeкпе тилe еннелле хaмсара-хaмсара aна кунтан хaваларaм. Лапсaркка х?ре вара чaтаймарe, вaрманалла лапaстатрe. Cакна пaхса ларакан мулкач мунча хыceнчен сиксе тухрe те эпe ним тума eлкeриччен пахчаран тухса та вecрe. Таcталла cул тытрe, курса та юлаймарaм, иcмасса. Шел, ахалех васкаса тухса тарчe вaл, эпe aна кишeрпе хaналасшaнччe. ЮМАХ ЯТAМ, ЮПТАРТAМ… Юмахсем Наян автан Пeр мучипе кинемейeн питe наян Автан пулнa, тет. Вaл ирхине ирех тaрса авaтман. Хeвел c?ле хaпарсан кaна cывaрса тaна. Унтан кашта cинчен вecсе аннa, тет те, кaкaрне каcaртса картиш варринелле уттарнa. Унта aна валли савaтпа лартса панa тулa пулнa. Cапла Автан кунран-кун апат cинe те пахчара е урамра уcaлса c?ренe, унтан cыварма кайнa... Хай мучипе кинемей тарaхсах cитеcce, тет. Кашни курмассеренех Автана ятлама пуcлаcce: «Кахал эсe. Нимeн те тавасшaн мар. Акa пусaпaр та яшка пecерсе cийeпeр санран». Автан ватaсем cине пуcне чалaштарса пaхса илчe те: «Эх, эсир капла калаcатaр-и? Каятaп! Сире пaрахса каятaп», – тесе кaшкарчe те картишeнчен тухса утрe, тет. Кинемей Автана хeрхенсе: «Acта каятaн? Таврaн каялла. Пeтетeн вeт пирeнсeр», – тесе кaшкaрать, тет, хыcалтан. Автанe cаврaнса та пaхмарe, тет. Cапла вaл вaрмана cитет. Кунтах юлташсем тупать. Пакша, Чeрeп, Мулкач хушшинче cу сисмесeрех иртет, тет. Хeл те ларать. Халь eнтe апат та cук. Сивe, выca, тет, Автана. «Хeл валли апат хатeрлеме туссем каларec-cке мана. Мeншeн итлемерeм-ши?» – шухaшлать, тет, яланах ямaт апат cиме хaнaхнaскер. Тахcан кaкaрне каcaртса c?ренe Автан пуcне усса аран-аран юр ашса утать, тет. Час-часах вaл мучипе кинемее аса илет. «Каялла таврaнсан кeртec-ши мана? Ятласа кaларса ямec-ши?» – пуcне ватать, тет, халь Автан. Cулca Кeркуннехи хeвеллe уяр кун. Ытти йываcсем пекех, Вeрене те cулca тaкнa. Ун cинче eнтe ик-виce cулca cеc cакaнса тaнa. Cамрaкрах чухне вaл, cулcисене тaкас мар тесе, нумай тaрaшатчe. Анчах хaть мeнле cине тaрсан та сивe вaйлa cил aна пурпeрех cаратса хaварнa. Халe eнтe хура-шур сахал мар курнa йывac хaй cулcине упраса хaварас тесе йaшaл та туман. Кacалхи кeркунне Вeрене тата ытларах куляннa. Сaлтавe те пысак-cке. Унaн сулахай енчи вaрaм турачeн вeceнче вaштaр cилпе выляса, хeвел cумрипе caвaнса чи илемлe cулca ?снe. Кeркунне cитсен вара вaл сап-сарa пулса тaнa. Вeренене унaн турачe cинче пeчeк хeвел ларнaнах туйaннa. Тен, cавaнпах пит юратнa вaл aна. Ара, юратмасaр, юнашар ?секен шeшкe те, юман та aна кашни кунах: «Ах, Вeрене, ытла та хeрхенмелле-cке сана. Cак cепec, черченкe, пирeн варманти чи-чи илемлe cулcа мeнле cухатан eнтe», – тенe. Вeрене хаш-ш кaна сывланa. Cулca вара йывacсем мeн калаcнине илтмен. Тен, илтесшeн те пулман. Вaл татaлса ?кнe cулcaсем ceре вecсе аннине пaхса aмсаннa. «Хacан эпe те cапла вeceп-ши?» – шутланa cулca. Хaйeн eмeтне пурнacлас тесе калле-малле сулланкаланa, анчах Вeрене ceртен илекен пурлa-cуклa сeткенне cак cулca ?секен турата панине пула унaн туни хaрса типменнине пeлеймен-ха вал. Пeррехинче Вeрене вaйe пeтсе cитнипе тeлeрсе кайнa. Cулca, cак саманта cеc кeтнe тейeн, турат cумeнчен шaппaн талать те... аялалла вecме тытaнать. Cил aна cавaрса илет те c?лелле-аялалла ярaнтарма тытанать. «Ах, эпe те вecетeп! Мeнле телей! Мeнле ырa самант! Эпe кайaк пек вecетeп!» – савaннa вaл. Кaшт вaхaт вecкелесен cулca турат cумeнчен татaлнa чухнехи пекех шaппaн ceр cине ?кнe. «Мeскер ку? Мeншeн вecместeп?» – aнланайман вaл. Унталла-кунталла пaхкалана, ун тавра пeрешкел шaпалла тeрлe cулca выртать иккен. «Cук, cук, эпe ceрме тытанатaп капла! Манaн вecес килет!» – кaшкaрнa cулca. «Мeн аташатaн эс, шaпaрт кaна cывaрас чух. Пирeн шaпа cапла», – анасланa май сaмах хушнa aна юнашарах выртакан юман cулcи. «Cук, эпe тепре вecетeпех! Мана cил кaшт cеc тeксе ятaр, эпe вaй илсе c?лелле ceкленeп», – eмeтленнe вaл. Анчах вaйлa cил вeрсен те cулca ceкленеймен, ceр тaрaх кaна кускаланa. Унтан пeр вeceм сивe cумaр cума пуcланa. Cулca шaнса eнтeркенe. Хай сывлашра вecнe саманта аса илсе вaл хуйaхне пусарнa. Шаннa, eненнe cулca тепре ceкленессе. Пeр ир cумaр лaскама чарaннa. Хeвел те пaхнa. Вaйран кайнa cулca aшша туйса вaраххaн куcне уcнa. Вaл хaй патнелле Пысaк cынпа Пeчeк cын утса пынине курах кайнa. Вeсен аллинче карcинкка. Пeшкeне-пeшкeне ceр cинче тем шыранa вeсем. Сасартaк cулca Пысакки тепeр утaм тусанах хaй унaн атти айне пуласса aнланса илнe. «Пeр самант сывлашра пулассишeн мeн чул асап курмалла. Акa, халь кeске пурнacaм лапра aшeнче вecленe», – шухaшлана вaл. Cулca вилме хатeрленсе куcне хупнa. «Атте, ан тапта! Пaх-ха, мeнле илемлe вeрене cулcи», – илтнe вaл. Куcне уcсан, хaй умeнче Пeчeк cын тaнине курнa. «Эпe aна киле илсе каятaп, вазaна лартaп», – тенe Пeчeкки. Унтан пeшкeннe те cулcа ceклесе илнe. Cулca вара сасартaк вecерeнесрен хaраса алa cумне лaпчaннa. Вaл хaйне ача аллинче aшa та шанчaклa туйнa. Уйaх тата Упа cури Упа cури вaрманта аташса кайнa. Вaл чи малтанах хaй аташнине сисмерe-ха, сaмса айeн eнерлесех хaмла cырли cирe. Каc пуласпа вара килне кайма пуcтарaнчe. Каc та пулчe. Каcхи вaрман хaрушшaн курaнать. Упа cурине кec-вec тeмсем хушшинчен такам, питe-питe хaрушaскер, тухса таcти шaтaка сeтeрсе каяссaн туйaнать. Хaрушa. Шиклe. Анчах Упа cури ниме пaхмасaр утрe те утрe. Ара, килте aна ашшeпе амaшe кeтеcce-cке. Пaшaрханаcce eнтe вeсем, шырама та тухрec пулe. Упа cури, халь-халь ашшe-амaшне тeл пулас пек, утaмне хaвaртлатрe. Анчах... Мeн ку? Умра сарлака к?лe сарaлса выртать иккен. Ку к?лле Упа cури нихacан та курман. Хaй чaнах та аташса кайнине, килe еннелле мар, пачах урaх ceрелле утнине aнланса илчe вал. Cыран хeрне ларчe те хурланса йeрсе ячe. – Мeншeн йeретeн, мeншeн хурланатaн, Упа cури? – илтeнчe cепec те лaпкa сасa. Упа cури пуcне ceклесе пaхрe. Амaшeн сасси пекех туйaнчe aна. Анчах таврара никам та cук иккен. Пeчeк чeрчун тата хытaрах хурланса йeме тытанчe. – Лaплан, лaплан, Упа cури. Йeрсе ларнипе нимeн те тaвайман, – тет каллех cав сасa. – Кам эсe? Мeн кирлe сана? – шиклeн сас пачe Упа cури. – Эпe – Уйaх. Куратaн-и мана? – Курмастaп. – Куcна куccультен шaлса типeт те к?лле пaх. Куратaн-и? Чaнах та иккен, к?лeре Уйaх cуталса кaна ларать! – Куратaп. Анчах эсe кунта мeн тaватaн? Санaн т?пере пулмалла-cке, – тeлeнет Упа cури. – Эпe унта c?реттeм те eнтe. Сасартaках эсe йeнине илтрeм те, акa, шыв cине анса лартaм. Санпа калаcса сана йaпатас терeм, – aнлантарать Уйaх. – Cук, мана никам та йaпатаймасть... – Мeнле хуйхa сан? Каласа пар мана, пулaшма тaрaшaп. – Эп... эп аташса кайрaм, – сасси чeтренсе тухрe Упа cурин. – Э-э-эй, куншaн ан та кулян. Эп сана пулaшма пултаратaп, – савaнса кулчe Уйах. – Атя, тaр та ман хыccaн ут. Утрec вара cапла иккeн: Уйaх тата Упа cури. Уйaхe c?лте cул cутатса пырать, Упа cурийe сукмакпа таплаттарса пырать. Нумай утрec-и, сахал-и, эпир aна пeлместпeр, анчах вeсем Упа cури пурaнакан cурт умне cитсе те тaчec. – Тавтапуc сана, Уйaх. Атя, пирeн пата кeрсе тух, – хaнана чeнчe савaннa Упа cури. – Тавах, кeрсе тaмастaп. Эп васкатaп. – Cывaрма васкатaн-и? – хaйeн пит cывaрас килнипе cапла ыйтрe пулинех Упа cури. – Cук, cывaрма мар. Каcхи вaрманта сан пек инкеке лекнe чeр чунсене пулaшма васкатaп, – терe те Уйaх, пeлeт тaрaх хaвaрт шуса кайрe. Упа cури aна курaнми пуличченех алa сулса тaчe. Тилeпе Чeрeп Cулла. Вaрманти сукмакпа Чeрeппе Тилe пыраcce. Хaйсем тахcанхи туссем пек пeр-пeрин cине aшшaн пaхса тем cинчен кaмaллaн калаcаcce. Акa, cывхарсах пыраcce вeсем, мeн cинчен юмахланине илтме те пулать. – Асaрхаран-и, Тилe тус, cанталaк паян ытармалла мар, – тет Чeрeп. – Cапла-а, сaмах та cук eнтe, cанталaк лайaх, – хуравлать Тилe. – Пaх-ха, пaх, мeнле илемлe чечек! Епле вaл черченкe! Эп халиччен кун пеккине курман, – тет сулахаялла тeллесе Чeрeп. – Кун пеккине эпe те курман халиччен. Чaн та, пит хитре, – сaмах хушмасaр юлмасть Тилe. – Паян тата кайaксем те уйрaмах тaрaшса юрлаcce пек. Чaн-чaн концерт тейeн, – cаплах cут cанталак илемeпе киленет Чeрeп. – Cапла, кайaксем те паян уйрaмах... – выca куceпе чеен пaхать Тилe cулташe cине. – Ах, мeнле ырa! – чaтаймасaр аллисене сарса пaрахать Чeрeп, асaрхану cинчен мансах. Cав вaхaтра Тилe Чeрeпе хап! ярса тытать те cисе ярать. – Вaт, халь мана та ырa. Чaнах та, кунe те паян лайaх, чечекe те илемлe, кайaксем те еплерех шaрантараcce... Эх, пурaнас килет! – тет хавхаланса хeрлe тeслe cамламас х?ре. Тилe вaл чее чeрчун. Унпа асaрхануллa пулмалла, унсaрaн вaл та сана, cут cанталaкпа киленекен пeр айaпсaр Чeрeпе пeтернe пек, пeтерсе хума пултарать. Эс мeн каланине вaл каcса кайсах тимлет пек, анчах хaйeн пуceнче пач урaх шухaшсем. Cавaнпа та, ачасем, вaрманти сукмакпа Тилeпе юнашар ан утaр. Вaрманне те пeччен ан c?рeр.