ТУПМАЛЛИ Сав?н?? юрри ?уркунне пу?лам?ш? Т?ри Сав?н, ш?нк?рч Ш?нк?рч юрри Кунта х?лле, унта ?улла Тухса кур?р ?урхи илем ?урхи в?рман Куккук килн? Сар? л?п?ш Ыр? ?? К?тк?сем Ан в?рент?р юнтарма Сад т?ва??? П?рт?вансем В?л ??та, эп ?ав?нта П?ч?к пул?? Татр?м хур?н ?ырлисем Ман пичче – к?т?? ?ш? ?ум?р Пул?ра ?ав?н пек пулмалла Х?л ка?ма Ёлка ум?нче Х?л ?итсен К?вайт ?ий?р, ?ий?р В?й?ра Ачасенче – пуласл?х Сав?н?? юрри Янк?р-янк?р ??л т?пере Х?вел яр?нса ??рет, Пире савать, пире л?пкать, Пире ?шш?н ачашлать. Чун-ч?ререн хавхаланса, Пур?натп?р сав?нса, ??та пыран, унта аван, Унта ?ыв?х тус-т?ван. Эх, илемл? уй-хир?сем. Эх, илемл? ул?хсем. М?н пур енче машин к?рлет Х?ть к?нт?рла, х?ть ??рле. Тырри-пулли п?лме тулли, Ку??м тулли сар тулли ?улсеренех ?нса пулать, ??ршыв кунран кун пуять. ?уркунне пу?лам?ш? 1 П?т, п?т, П?т?р, п?т?р, Тумламсем ?ке???, п?х?р! Ир?лет шап-шур? юр, ?уркунне пу?лам?ш пур. Эх-хах! Х?в?рт, х?в?рт ?итсе кил? к?тн? в?х?т. Шывсем юх?? урамра, – Шавласа пир?н умрах. Ши! Ши! Ш?нк?рч кил?, – ??н? юр? илсе кил?. Пиччепе п?рле халех Ун валли т?вас в?лле! 2 Кар! Кар-р! Курак килн?. ?уркунне ?нт? пулать. Эх, ?антал?к? илемл?, Сар х?вел ?и?ет, кулать. Кар! Кар-р! Курак килн?, Пырса ларн? й?вине. ?ул? пулн?, тет, телейл?, Халь к?тет, тет, м?ш?рне. Т?ри ??м?лл?н ??кленч? Т?пене т?ри. У???н к?в?ленч? К?м?лл? юрри. ?итр? ?нт?, ?итр? ?ш? ?уркунне. Х?в?рт илемлетр? Уй-хирсен тумне. Сав?н, ш?нк?рч ?ав?р, ?ав?р, ш?нк?рч, Й?вуна. Ш?рантар эс, ш?нк?рч, Юрруна. ?итр?, ?итр?, ш?нк?рч, ?уркунне. Сав?н хал?, ш?нк?рч, Пир?нпе. Санш?н хат?р, ш?нк?рч, ??н в?лле, – ??н п?ртре ??н юр? К?в?ле! Ш?нк?рч юрри ?итр?, ?итр? ?уркунне. Эп те ?итр?м васкаса, Ай, юрлам-ха юррине, Ачасем, сире савса. Ш?нк?р-ш?нк?р шыв ?ине Х?вел п?хр? й?л кулса. Ай, юрлам-ха юррине, Ачасем, сире савса. Эсир тун? в?ллине Х?в?рт тупр?м шыраса. Ай, юрлам-ха юррине, Ачасем, сире савса. Пит? пыс?к тав сире, ?сл?, ыр? ачасем, – К?тсе илн?ш?н пире Чысласа, хисеплесе. М?н пек ырл?х халь мана, Ин?етрен килн?скерне, Чун?м, чун?м сав?нать, – Пит? пыс?к тав сире! ?итр?, ?итр? ?уркунне. Эп те ?итр?м васкаса. Ай, юрлам-ха юррине, Ачасем, сире савса. Кунта х?лле, унта ?улла Кунта х?лле, унта ?улла. – ??та унта? – ?ш? Крымра. ?ырмасенче ш?нман шывсем. Тем чухл? сим?с йыв??сем. Кунта юр пур, унта юр ?ук. – ??та унта? – ?ш? Крымра. Курайм?н эс? кунашкал Куп-кук?р пу?л? ?унашка. Х?вел х?ртет ялан унта. – ??та унта? – ?ш? Крымра. Миндальсемпе улму??исем К??ех ?ура??? чечексем. Тин?с шавлать п?рмай унта. – ??та унта? – ?ш? Крымра. Нумай пулмасть пичче унтан, – Канса килейр? Артекран. Тухса кур?р Пур енчен те тапса анч? В?рман шыв? ?ырмана, – Ей?ве тухса саланч?, Тулса ларч? ?ырана. Тухса кур?р, п?хса юл?р: П?ш?л-п?ш?л п?р каять. Выль?р, чуп?р, хаваслан?р, – Ак, часах ?улла пулать. Ш?тса тух? сим?с кур?к Пур ??рте те ч?ш?лах. Чупса ??р? путек-сур?х Тухса еш?л ул?ха. Иртсе кайр? сив? х?л?, Иртр?? сив? ?ил?сем, Кулса яч? ?ут х?вел?… Выль?р, кул?р, ачасем! Кай?к хур? сас? пач? Янк?р у?? т?перен. Й?ва тур? к?вакарч?н Пир?н ??н? п?рт пу?не. Курса юл?р, сывпулаш?р Юлашки шур юрпала. Выль?р, чуп?р, хаваслан?р, – П?ш?л-п?ш?л п?р каять. ?урхи илем 1 Илтетни эс, ?ырма шавлать, ?ырма т?п-тулах ей?ре, ?нт? п?ртан в?л тасалать, Пулла пыма ч?нет пире. Илтетни, тус?м? Кай?к хур Кикаклатать пу? т?пинчех. Та?та т?рна сасси те пур, Анчах кунтан ин?е, ин?е. Илтетни, тус?м? Иртенпех Хавас юрла??? ш?нк?рчсем, Х?йсен хитре в?ллисемпе Питех те к?м?лл? в?сем. 2 Куратни, тус?м? Хур?нсен Ч?м?ртана??? папкисем, ?ул?? сарса, сим?сленсе, Ларасш?н еш?л киленсе. Куратни, тус?м? Тракторсем К?рле??? асл? уй-хирте, Эпир х?лле – шкул ачисем – Юр куписем тун? ??рте. Куратни, тус?м? Ферм?ра К?нт?рлахи ?шша кура Й?лт-ялт, й?лт-ялт сиккелесе, Чупа??? п?ч?к путексем ?урхи в?рман ?урхи сим?с в?рмана Кайса курт?м?р паян, Унта юр? ш?ранать – Кай?к сасси – ян та ян! Килсе ?итр?? ш?пч?ксем – Пир?н к?тн? х?насем, Ш?пп?н-ш?пп?н ларма мар, Юр?-к?в? ш?ратма. ?урхи ?ут? илемпе Сав?на??? халь в?сем, – ??клен?лл? к?в?пе Ян?ра??? юррисем. В?рман ?ум?н – утма?ул, Утма?ул? – пир?н ?ул, Утн? май?н ?ил л?пкать, К?к?ра у??лтарать. Эпир пухр?м?р чечек, – Хам?р пек в?сем чечен, Вут?н-х?м?н т?лк?шсе Ил?рте??? ку?сене Куккук килн? Куккук килн?, курт?р-и? – Курт?м?р. Ку-ку, ку-ку! тенине Илтр?р-и? – Илтр?м?р. Эпир ун чух в?рманта Пулт?м?р. Хитре-хитре Чечексем Пухр?м?р. Сар? л?п?ш Пу?ласа паян эп курт?м Сар? л?п?ш в??нине, – Пырса ларч? ??н? ?урт?н Й?лт?р кант?к? ?ине. ?урхи ?ил? хумхантарн?н Ик? ??м?л ?унатне – В?лт?р-в?лт?р вылянтарч?, Ч?нч? л?п?ш х?й патне. Эп пымар?м, хускатмар?м, П?хса т?т?м сав?нса, Сар? л?п?ш в??се кайр?, В?лт?р-в?лт?р тутарса. Ыр? ?? Кай?ксен те пур инкек? Х?шп?р чух пурн???нче: Паян ш?нк?рч?н п?р ч?п? Тухса ?кн? й?винчен. Алла илт?м, п?хкалат?п, Х?й ни?тан та аманман. Л?пк?н-л?пк?н ачашлат?п, – В?л п?чикке те айван. Анчах пурп?р ун?н-кун?н, Тем каласш?н пек пулса, П?хкалать в?л шикл? чунл?н, Ку?сене чари у?са. Пит аван ?урхи ?антал?к, Й?лт?рать ирхи х?вел. Пурн?? кирл? кай?ка та, – Кирл? ир?кл?х, телей. Эп пусма илсе тухат?п, Т?ратма й?мра ?умне, Й?винех ухса хурат?п ?кн? ш?нк?рч ч?ппине К?тк?сем К?тк?сем, к?тк?сем... Пыс?к т?м? тун?. Кил-?уртне тума в?сем М?н тери в?й хун??! Килсе кур?р, ачасем, П?х?р-ха, ??ле???. Халь те ул?м п?рчисем Йышл?н с?т?ре???. Малалла та каялла Васкаса чупа???. Ак, шыв урл? ка?малла, – Час к?пер хура???. К?тк?сем, к?тк?сем... Пыс?к т?м? тун?. Т?р?шса кунта в?сем М?н тери в?й хун?! Ан в?рент?р, юнтарма Тем?н пулч?, тем ?итмер?, Тем т?васш?н пир?н Вера? – Хуч? ?ут? каш?кне, Т?ср? п?ч?к тутине. ?ав?нтах анне систерч?, – Ку??пех пире п?лтерч?: Ларт?рах в?л, ларт?рах, Х?йне май юнтарт?рах. Ак эпир апат ?иетп?р – Пу?таратп?р та илетп?р. Ларса юлт?р в?л п?ччен К?м?лне т?рлетиччен. Сад т?ва??? Таврара ?урхи ?антал?к Таврара илем... Т?р?шсах паян ??ле??? Пир?н пиччесем. Йыв?? хы???н Йыв??, йыв??... ??р чавса лартса Пит? пыс?к сад т?ва???, Картине тытсах. Т?р?шмас?р, В?й хумас?р Кирл? ?? пулмасть, К?шт ?ркент?н, ??лемер?н – ?ук ?ырла, улма… П?рт?вансем Эсир курн?-т?р пир?, Ш?лл?мпа икс?м?ре, Кашни ир ача садне Алла-алл?н кайнине. Кашни кун эпир унта Ирттеретп?р в?х?та. Х?ть ?улла, х?ть к?ркунне Х?ть х?лле, х?ть ?уркунне Кунта сав?н?? ??рет – Хаваспа п?рт-?урт в?рет. П?р килсен каяс килмест. Кун иртни те сис?нмест. В?й?сем эпир вылятп?р, Юр?сем эпир юрлатп?р, В?ренетп?р с?в?сем, В?ренетп?р таш?сем, Юмахсем калатп?р, Картинсем т?ватп?р. Эсир курн?-т?р пире, Ш?лл?мпа икс?м?ре, Алла-алл?н тыт?нса Килнине садран тухса. Кашни кун эпир унта Ирттеретп?р в?х?та. В?л ??та, эп ?ав?нта Эпир к?рш? ачипе – Пет?рсен?н Ва??ипе Тусл? пур?натп?р: Эп ??та, В?л ?ав?нта, – В?л ??та, Эп ?ав?нта, К?м?лл?н вылятп?р. ?м?тсем те п?р пекех, Шух?шсем те п?р пекех. Сыв? ?ит?нетп?р. К?ркунне, Шкула кайсан, Пит? хыт? т?р?шса В?ренесч?, Тетп?р. П?ч?к пул?? Айван мар-и Пир?н Шурик, П?х?р-ха шух?шласа? В?лта илч? те Тула Тухса кайр? васкаса. ?ум?р шыв? Тулса ларн? Пыс?к, пыс?к лак?мра. Т?л?нтерм?ш, Пул тытасш?н В?лтапа хам?р умрах. Эп калар?м: Ш?лл?м, Шурик, Пул? ?ук унта, ?нен, Аттепе ак Ат?ла Эс те пыр?н к?шт ?ссен. Татр?м хур?н ?ырлисем П?лтерем ?нт? сире: Паян т?т?м та ирех Тухса кайр?м ?ырлана Эп? ?ыв?х в?рмана. Чараймар?? т?м?сем, Йыв??сем те, туратсем. Татр?м чи х?рлисене, Х?велпе пи?нисене. Пурак тулч? самантрах, Тухса килт?м каялла. ?итес тер?м х?в?ртрах Ялалла… Ать?р, хал? ачасем, Пурте пыр?р манпала. Пул?р чысл? х?насем, – ?итерем сире ?ырла Ман пичче – к?т?? ?итеймен-ха типсе Ка?хине ?кн? сывл?м, ?итеймен-ха х?вел Х?парса т?пене. Сур?хсем васкасах Сим?с кур?к ?ие???. В?рманта п?р куккук Ав?тать па??рах, Ун хитре сассине Ман пичче??м к?т??? Итлесе ?авр?нать Х?й к?т?в? тавра. Ман пичче??м к?т?? Хисепре, тараватл?, В?л т?вать х?й ??не Ч?ререн юратса. К?т? л?пк? чухне К?сйинчен к?ларать те К?неке те тытать Ха?атсем те вулать. Сур?хсем васкасах Сим?с кур?к ?ие???, Путексем сиккеле??? В?сен ум?нче. Сав?нать в?семпе Ман пичче??м к?т??? Ул?хри п?ч?к шыв – Пушанар – х?рринче. Халь к?на в?л шкулта Т?р?шса в?ренетч?. В?х?т х?в?рт иртет. Аллинче аттестат... В?л колхоз фермине ??леме яла юлч?. В?л к?т??е паян, Х?й ??не юратать. ?ш? ?ум?р Аннепеле эпир кайсачч? ?нер ирех ?ырла татма. Килес чухне т?пе хуралч?, Пу?лар? ?ум?р та ?ума. Вара пире й?петр? ?ум?р, Нумаях мар, К?шт ?е? к?на. Анне калар?: ?ут?р, ?ут?р, Эпир к?тсечч?-ха ?на. Калар?м эп те: ?ут?р, ?ут?р, Ш?варт?р ман?н й?рана. Пул?ра Ир-ирех пулла каятп?р Эпир к?рш? Ва??апа. Сахал мар карас тытатп?р Икк?н ик? в?лтапа. Ви??мкун тата эп тытр?м Тем?н пыс?к?ш ??рттан. ?ат та ?ат туртса к?ларт?м Тар?н-тар?н ав?ртан. ?ав?н пек пулмалла П?т?мпех саралн? ?ул??, Вит?рех саралн? ?ул?? В??се анч? ??р ?ине, ?кр? ман ура умне. Иртсе кайр?м, таптамар?м, Иртсе кайр?м та шутлар?м: ?кр? ?ул?? ?ул ?ине ?м?рлер? ?м?рне. Ин?е мар, эпир п?летп?р, ?уркунне ?итет, к?тетп?р, ?кн? ?ул?? выр?нне Турат ?ак? ??ннине. ??нни пул?, сим?с пул?, – ?у ка?ах ем-еш?л пул?, ?ав?н пек ?нт? й?ла, – ?ав?н пек в?л пулмалла. Х?л ка?ма Кай?к хурсем в??се ирте??? ??лтен, ??лтен... К?нт?ралла. Эй, ачасем, сыв пул?р, те??? П?р ев?р янк?р саспала. Карти-картий?н, в??е-в???н Пыра??? к?м?лл?н иртсе. Эпир п?хса т?ратп?р, в???м Т?р?с-т?кел ?ит?р, тесе. Хурланар мар, кулянар мар Ин?е, ин?е халь ?сатар. П?летп?р, пурте ?нланатп?р – В?сем кая??? х?л ка?ма. ?урхи кунсем килсен Куратп?р – Каллех ?ите??? каялла. Ёлка ум?нче Сав?нса чун-ч?ререн ??н? ?улш?н ??н?рен Эпир юр? хывр?м?р, Ёлка умне пыт?м?р. Эй, телейл? ??н? ?ул, Пир?нпе хавасл? пул! Эпир мар-и, ачасем, Чи илемл? чечексем? Сав?нар телейл?ш?н, Кун?улсем х?велл?ш?н Эй, телейл? ??н? ?ул, Пир?нпе хавасл? пул! ??ршыва сума суса, Тав т?ватп?р мухтаса – ?ут кун?ул пиллен?ш?н, Юратса ?стерн?ш?н. Эй, телейл? ??н? ?ул, Пир?нпе хавасл? пул! Х?л ?итсен Васкаса к?р куне иртр?, ?ул?? п?тр? т?к?нса. Сис?нмес?р х?л те ?итр?. Шур? шуп?р т?х?нса. ?ырмасем те, К?л?сем те П?рпа вит?нч?? каллех: Коньки хат?р, сыр-ха й?лт?р... Яр?нма каяр халех Ак, каятп?р у??лмашк?н Тар?н-тар?н ?ырмана. У?? пул? сывламашк?н, Сав?к пул? яр?нма. В?ренмешк?н те, Канма та Пултаратп?р в?х?тра. ?ит?нсе-?ссе пыратп?р Чи телейл? ??ршывра. К?вайт Ак, каллех таврана Ка? т?лекк?н ?итсе Пур ??ре те хуплар? те илч?. ?ыв?хри в?рмана, П?р йыша п?рлешсе, Ачасем юрласа канма килч??. Ч?ртсе яч?? к?вайт. ?ул?м илч? хыпса, П?л?те ?итиех ?ут? кайр?. Сел?м юр? юхать Ш?пл?ха хускатса, Пионер юрри У???н янрар?. Юмахри пек т?нче Кур?нать халь пире. Ин?ете каять кам?лл? сас?. ?ак к?вайт ум?нче Сав?нать чун-ч?ре – Ку в?л пир?н ачал?х хавас? ??ршыв пан? пире Чапл? пурн?? туса. Ачаран эпир патт?р ?сетп?р ?ун, илемл? к?вайт, ?утт?нрах ?уталса! Пир?н пурн?? Куллен чечеклент?р! ?ий?р, ?ий?р Пахчана эп с?тел лартр?м, Хут?м т?рл? ?им??сем. Пыч??, ав, к?с?ясем – Шутласа та, ак, к?ларт?м, ?ир?м пилл?к?н в?сем. Васкасах апат ?ие???, Вы?са ?итн? пулмалла. Хуш?ран п?хса иле??? Унталла та кунталла – Шиклене??? пулмалла. ?ий?р, ?ий?р, Ан шиклен?р, В?танмас?р, именмес?р, ?ий?р, тер?м в?сене – Хам?н к?с?ясене, – Ч?в?лти тус?мсене! В?й?ра Ту ?инче пур ир?к выр?н, – Ир?к выр?н – п?р т?рем, ?ав?нта ларать шур хур?н, Ун тавра выртать ?ерем. Х?в?рт кайр? к?п?ш юр? К??ал ?ак? т?ремрен. Шура хур?н хап?л тур?, Выляма ч?нсе пире. Кашни кун унта каятп?р Эпир сав?к ачасем: С?в?-юр? янрататп?р, Ирттеретп?р в?й?сем. ?ш? ?ил? в?шт?р-в?шт?р П?р килет те, п?р иртет. ?на унш?н тав т?ватп?р, – Пир?н йыш?м х?п?ртет. Ачасенче – пуласл?х Сад пахчисем Шап-шур? ?е?кере. Ытарайми илемл?-?ке Таврал?х. ?ем?ен-?ем?ен ?ш ?ил чупса ??рет, Йыв??сене л?пкать в?л Тараватл?н. Чечексем пек ?се??? ачасем. В?сем кашни Телейл? те хавасл?. ?ап-?ут? ??лт?р – Й?лт?р ку??сем. Ачасенче – умри хитре Пуласл?х. Телейл? кун! Телейл? ачасем! Эпир сире саватп?р, Хисеплетп?р. Мир ялавне Х?юлл?н ??клесе Вут-в?р??ран сыхлатп?р, Х?т?летп?р. В?рен?р, ?с?р Чапл? шкулсенче, Х?юлл? та маттур Пулмашк?н ?м?тлен?р. Уй-хирсенче, Пиншер заводсенче Хастарл?н ??лемешк?н Т?реклен?р. Кун?ул к?рлет Х?ватл? в?й-халпа. Ырл?х к?рет пире Юратн? парти. Эпир ?на Чи ?ш? кам?лпа Чун-ч?ререн мухтатп?р, Тав т?ватп?р.