Содержание: ТИЛ? ТУС САРМАНТЕЙ М?Й?Р ЮМАХ? П?Р?А П?РНЕСКЕ ?Ш?ТМАН Т?Л?П КУШАК ТИЛ? ТУС П?р старик в?рмантан ч?р? тил? тытса тавр?нать те карч?кне калать: – Карч?к, ман?н кив? ??л?ке к?макана п?рахса ?унтарса яр. Эп? ??л?кл?х пит? аван тир тупса килт?м, п?х-ха,– тет те мих? ?ш?нчен тилле к?ларса урайне яратъ. Карч?к? вут хутса ян? пулн?. Старик ??л?кне илет те к?макана в?рнлаттарать. Старик калать: – Тил? тус, ?нт? эп? сана ??л?к тума пусат?п. Виличчен пире п?рре ташласа к?тарт-ха. Старик ???? х?йрать. М?ск?н тилли унталла-кунталла п?хкалать. М?нтар?н чун?! Пит вилес килмест пуль ?ав! Тил? ч?речерен в?рман еннелле в?ртт?н п?хать.Старик ????ине х?йраса п?терч? те тилле калать: – Ну, тил? тус, ташла, ташламаст?н пулсан – пусат?п. Тил? калать: – Ташласси ташл?п-ха та, ман?н хитре к?пе ?ук-?ке. Карч?кпа старик ку тилле к?пе тупса т?х?нтарта???. Тилли ташлама хат?рленсе ура ?ине т?ч?. Х?йне т?р?хх?н п?хкалать. Старик калать: – М?нш?н ташламаст?н тата, тил? тус? – Ташласса ташл?п та,– тет тилли,– ман?н пу?ра хушпу ?ук-?ке. Карч?кпа старик тилле хушпу тупса т?х?нтартр??. Тилли хушпу т?х?нсан та ташламасть. Х?йне татах т?р?хх?н п?хкалать. Карч?кпа старик икк?ш? те: – Ташла ?нт?, тил? тус, ташла, м?нш?н ташламаст?н? – те???. Тилли калать: – Ташласса ташл?п та, ман?н тенк?лл? м?й ?ыххи ?ук-?ке. Карч?кпа старик тенк?лл? м?й ?ыххи те пара???. Тилли ?аплах ташламасть. – Ман?н ал?ра сул? ?ук-ха тата,– тет в?л,кут?нланса. Старикпе карч?к? тил? м?н ыйтнине пурне те тупса пач??. Тилл?н те к?м?л? у??лч?. Старик к?сле калама тыт?нч?, тил? хуллен-хуллен ташлама пу?лар?. ??м?лран та ??м?лрах ташлать в?л. Хушпу тенкисемпе м?й ?ыххи тенкисем ш?нк?ртатса ?е? т?ра???. Карч?к? ?унакан к?мака ум?нчен п?р?нсах ал? ?упма пу?лар?. – ??м?лтарах ташла, ну, яра пар! – хавхалантарать тилле старик. Х?й те алхасса кайн?. Сиксе т?рса тил?пе ташласси анчах. Тилли те ??м?лл?н тем т?рл? илемл? ташлать. Стариккипе карч?к? т?л?нсе хытсах кайр??. Тил? ташласа ??рер?-??рер? те х?йне ?ш? пулн? пек тыткаласа калать: Ал?к у??и у??рах, Кант?к хуппи у??рах. Карч?к хайхи ал?кне, кант?кне в?р-вар у?са п?рахать. Тил? х?п?ртесе кула-кула ташласа ??рер?-??рер? те ал?кран в?лт тухса шур?. Карч?кпа старик ??вар карса т?рса юлч??. П?т?м мул та, ??л?к те п?тр?. Тилли те пит? чее ?ав! САРМАНТЕЙ Сармантей?н сар? ч?ххи сар? ??марта тун?. ?на ш?ши пын? та х?рипе ?апса ??м?рн?. Сармантей? те й?рет. Сар? ч?ххи те какалать. Хапхи калать, тет: – Ман?н та у??лса хуп?нас, – тет. Анать, тет, п?р в?к?р шыва. – Хапха, эс? м?нш?н у??лса хуп?нат?н? – тесе ыйтать, тет. – У??лса хуп?нмас?р. Сармантей?н сар? ч?ххи сар? ??марта тун?. ?на ш?ши пын? та х?рипе ?апса ??м?рн?. Сармантей те й?рет, сар? ч?ххи те какалать! – тет. В?к?р калать: – Эппин, ман?н та м?к?рес пуль, – тет. М?к?рсе анать, тет, шыв х?ррине. Шыв калать: – М?нш?н, в?к?р, м?к?рет?н? – тет. – М?к?рмес?р. Сармантей?н сар? ч?ххи сар? ??марта тун?, тет. ?на ш?ши пын? та х?рипе ?апса ??м?рн?, тет. Сармантей те й?рет, тет, сар? ч?ххи те какалать, тет, хапхи те у??лса хуп?нать, тет. Шыв калать: – Ман?н та хумханас, эппин,– тет. П?р ??н? ?ын шыв ?сма анать. – Шыв, эс? м?нш?н хумханат?н? – тет. – Хумханмас?р,– тет шыв?. – Сармантей?н сар? ч?ххи сар? ??марта тун?, тет. Ана ш?ши пын? та х?рипе ?апса ??м?рн?, тет. Сармантей? те й?рет, тет, сар? ч?ххи те какалать, тет, хапхи те у??лса хуп?нать, тет. В?к?р? те м?к?рет, тет. ??н? ?ын калать: – Ман?н та витрене ?апса ??м?рес,– тет. ?апса ??м?рет витрине ??н? ?ын. Тав?р?нать киле. Хуням?ш? чуста ??рать, тет: – Кин, м?нш?н х?рах витрепе анчах ?сса килт?н? – тет. – Х?рах витрепе анчах пулмас?р,– тет.– Сармантей?н сар? ч?ххи сар? ??марта тун?, тет, ?на ш?ши пын? та х?рипе ?апса ??м?рн?, тет. Сармантей те й?рет, тет, сар? ч?ххи те какалать, тет, хапхи те у??лса хуп?нать, тет, в?к?р? те м?к?рет, тет, шыв та хумханать,– тет. Хуням?ш? калать: – Ман?н та чустана к?ларса ыв?тас, эппин,– тет. К?ларса ыв?тать, тет, чустине. Ыв?л? кайн? в?рмана. Тавр?нать в?рмантан. Ыв?л? калать: – М?нш?н яшка п??ермер?р? – тет.' Ам?ш? калать: – Сармантей?н сар? ч?ххи сар? ??марта тун?. ?на ш?ши пын? та х?рипе ?апса ??м?рн?. Сармантей те й?рет, сар? ч?ххи те какалать, хапхи те у??лса хуп?нать, в?к?р? те м?к?рсе анать, шыв та хумханать, ??н? ?ын та х?рах витрине ?апса ??м?рн?,– тет. Ыв?л? калать: – Ман?н та х?рах атта к?ларса ыв?тас,– тет. В?л та х?рах аттине к?ларса ыв?тр?, тет. П?тр?. М?Й?Р ЮМАХ? Ч?хпа автан в?рмана м?й?р ?име кайр??, тет. Автан? ш?шк? ?инчен п?р м?й?р ыв?тр?, тет те, ч?х ку?не ш?тарсах п?рахр?, тет. Пырать ч?х ?улпа мак?рса. Хир?? ?ынсем киле???, тет. – Ч?х, ч?х! Ма мак?рат?н? – тесе х?рхенсе ыйта???. – Епле мак?рас мар ман?н. Автан тус?м ман ку??ма персе ш?тарч?, – тет ч?х. – Автан, автан! Ч?х ку?не м?нш?н ш?тарт?н эс?? – тесе ыйта??? ?ынсем. – Мана ш?шке туратти ав?нса ?апр?,– тет автан?. – Ш?шк?, ш?шк?! М?нш?н эс? тураттупа автана ?апр?н? – те??? ?ынсем. – Мана качакасем к?шлар??, – тет ш?шк?. – Качакасем, качакасем! Ш?шке м?нш?н к?шлар?р эсир? – тесе ыйта??? ?ынсем. – Пире к?т??сем сыхлама???,– те??? качакасем, х?рисене вылятса – К?т??сем, к?т??сем! Качакасене м?нш?н сыхламаст?р эсир? – тесе ыйта??? ?ынсем. – Пире ху?а майри ??хе икерч? п??ерсе ?итермер?,– те??? к?т??сем. – Ху?а майри, ху?а майри! К?т??сене эс? м?нш?н икерч? п??ерсе ?итермер?н? – тесе ыйта??? ?ынсем. – Ман чустана сысна т?кса ян?, – тет ху?а майри. – Сысна, сысна! Ху?а майрин чустине ма т?кса ят?н эс?? – тесе ыйта??? ?ынсем. – Ман ??в?рсене кашк?р тытса кайр?,– тет сысна. – Кашк?р, кашк?р! Сысна ?урисене ма тытса кайр?н? – тесе ыйта??? ?ынсем. – Ман?н ?иес килч?! – тер?, тет, кашк?р. П?Р?А П?р карч?кпа старик пур?на???. Тыр? вырма в?х?т ?итр? – кахалскерсем уя каймар??, тырри ана ?инчех юлч?, тет. Пур?на???-пур?на??? – ?име ??к?р? п?тет кусен. ?ич? кун вы?ах ларч??. П?р п?р?а тупр?? те ?ав?нпа выляса лара???. П?р?а ?кр? те ?ухалч?. Ну хайхискерсем мак?ра???! Ну хайхискерсем мак?ра???! Шырар??-шырар?? – тупаймар??. П?р?а сакайне ?кн?. Ш?се ?итсен, п?р?а ??релле тымар ян?, ??лелле х?м?л ян?. ?сет п?р?а, урай х?мине пер?несси ин?е те мар, к??ех пер?нет. П?р?а х?м?л? аталанч?, урай х?мине пер?нч?, ?ур?к тупр?, п?рте ш?тса тухр?, карч?кпа старик?н пукан? тавра ?авр?нч?, малаллах п?хать, ??леллех кармашать, ?ав мачча х?мине пер?нсе пул?-и, тет. П?р?а ?ит?нет, х?м?л? маччана пер?нч?, пит парка ?ит?нет: ч?птам к?леткелл?, сим?с ?ул??лл?, т?ват-пил?к туратл?. Карч?кпа старик х?м?л кутне к?ре-к?ре вырта???. П?р?а кусене ?ул?исемпе х?т?лесе витсе усрать. ?ит?нет п?р?а, х?м?л мачча х?минчен те ??ле кайр?, х?вел ?утине тухр?. П?р?ан шух?ш малаллах: ??лте п?л?т курч? те: тавай, тет, ?ав п?л?те пер?нес, тет. Шух?ш тытр? – пулч?, хайхи х?м?л п?л?те пер?нч?. Старик п?р?а татма сакайне анч?, п?хать – п?р?ан х?м?л? сип-сим?с, куч? саралма та шух?шламасть-ха. П?р ?ич? кун т?хтар? те старик каллех к?рсе п?хр? – п?р?а х?м?л? саралн?, хута??исем тулма пу?лан?. Старик ?ем?е, сим?с, сел?м п?р?ана пит юратр?. ?име тыт?нч?. Татать те татать. Татн? ?ем?н п?р?а х?м?л? т?р?х ??лелле х?парать, п?р?а ?ул?и ?ине пусать те тата ??лерех кармашать. Сим?с п?р?ана ?исе т?ранма п?лмер? старик, п?р?а хута??и п?тичченех ?исе х?парч?, п?л?т ?ине ?итесси те нумай юлмар? ?нт?, ?аплах ?иет. П?л?т патне ?итр? те п?хать – тах?ан-авал ?антал?к пу?ланн? чухне – п?р ар?м ??к?р п??ерн? те ??к?рне сив?нме п?л?т хушшине х?стерсе хун?. П?л?т юхса кайн? ?ем?н ??к?ра ??лелле х?партн?. ?ав ??к?р калл?-малл? – п?рре х?велтух??нелле, тепре х?велан??нелле тата ?ур??рпе к?нт?р хушшинчи п?л?тпе юхса ??рет, тет. Старик п?л?т ?ине п?хкаласа т?н? чух ?ав ??к?р, п?летпе юхса, старик патнелле пыч?, тет. Старик ??к?ра илесш?н малалла кармашр? те ??к?ра яч? илч?, тет. П?р?а х?м?л? тай?лса-тай?лса кайр? те, старик ??ре п?рч? умнех т?п! ?кр?, тет. Карч?кки, старик анать-ши тесе, п?ртре ларать. Кант?к вит?р п?хр? те старик выртнине курах кайр?, тет. Чупса тухр?, тет, урама. Старикне ытала-ытала макрать, тет. Анчах леш? вилсех кайн?, тет. ?ынсем пу?тар?нч??, тет, карч?к патне. Майласа пытарч??, тет, старике. Карч?к тек кахалланса лармар?, тет. Сухине те х?ех т?вать, тыррине те вырса пу?тарать. ?апать, типтет, армана кайса ав?ртать. Т?р?шсах ??лет. Халь ?нт? ун пурте пур. Старик? ?е? ?ук. Эх, малтанах ?апла ??лен? пулсан, старик те вилмен пул?чч?, тесе шутлать, тет, карч?к. М?н т?в?н. Иртнине тав?райм?н ?ав. П?РНЕСКЕ Пур?нн?, тет, ?л?к п?р т?л?х ар?м. Ун?н п?рнеске пек ачи пулн?. Х?йсен ним?н ?имелли пулман. П?рнеске пек ачи ам?шне калать, тет: – Анне, пуян Эрхип?н ылт?н нумай. В?л ?на к?летре ??н?х ?ш?нче пытарса усрать. М?н тума кирл? пуяна ?ав?н чухл? ылт?н. Пир?н, ав, ним?н те ?ук. В?рласа килем-и? – тесе калать, тет. Ам?ш? ачине в?рлама ям?чч?, анчах ?имелли ч?нах та ?ук. ?ав?нпа ам?ш? п?рнеске пек ачана ылт?н в?рлама кайма чарсах т?мар?, тет. П?рнеске к?лете к?рсе, ч?рес ?шне пытанать анчах, Эрхип ар?м? к?вас хума ??н?х илме тухать. ??н?хне илсе к?рсе, ?на алламас?рах к?вас ??рма пу?лать. П?рнеске к?вас ч?рес?нчен: – Ай-ай, инке, аякка ыраттаран! – тесе теми?е хут к?шк?рать. Пуян ар?м? апт?ранипе к?васне ?нене тухса парать, х?й сума тыт?нать. В?л в?х?тра П?рнеске ?не х?лхине к?рсе ларать. Пуян ар?м? ?не сума пу?ласанах, П?рнеске ?нене х?лхинчен ?ыртать те, ?не пуян ар?мне тапса ярать. Эрхип ар?м? ?ни патне: – Хура ?не – т?прукан, хура ?не – т?прукан,– тесе пырать, тет. Ана м?шк?лласа, П?рнеске сел?пле калать, тет. Хайхискерсем, ?не чирл? тесе, тыта??? те пуса???, пыршисене ?ырмана кайса п?раха???. Унта П?рнеске те ларса каять. Пырш?сене ?име кашк?р пырать, тет. П?рнеске х?в?рт к?на кашк?р х?лхи ?шне к?рсе ларать те ши-ши-ши! ш?х?рать. Унччен те пулмасть, кашк?р х?раса ним п?лми пулать. П?рнеске хыт?ран та хыт? ш?х?рать. Х?ранипе кашк?р?н ч?ри ?ур?лса каять те вилет. П?рнеске шух?шлать: «Куна епле киле илсе каяс?– тесе калать, тет – Аннене кайса п?лтериччен ?ынсем те килсе ?ит??». Унтан ?ав?нтах юлч?, тет те, кам та пулин килессе к?тме пу?лар?, тет. ?ав кашк?р патне п?р купса тройк?па, т?рантаспа пит? хыт? пырать, тет. Т?рантас? ?ине п?ч?к арча лартн?. Туллиех ылт?н, тет. Кашк?р патне ?итсен, купса лашине чарать те кашк?ра т?рантас ?ине хурса илсе каять. П?рнеске: «Тинех п?тр?м»,– тесе калать, тет. К?шт кайсан, в?л ши-ши! ш?х?рать. Купса: «Кам ш?х?рать-ши? » – тесе, лашине чармас?рах каялла ?авр?нса п?хать. В?л в?х?тра П?рнеске ш?х?рмасть. Леш? тата к?шт кайсан, ку тепре ш?х?рать. Купса ку хут?нче лашисене чарсах итлесе п?хать, ш?х?рма чар?ннипе каллех чуптарать. П?рнеске к??ех тата хыт? ш?х?рать. Купса апт?ранипе т?рантас? ?инчен ансах итлесе п?хать. Унталла п?хать, кунталла, никам та кур?нмасть. ?ав в?х?тра П?рнеске кашк?р х?лхи ?ш?нчен тухса тилхепене туртать те лашана пуш?па ?апать. Купса ?ул ?ине п?чченех т?рса юлать. П?рнеске ам?ш? патне тавр?нать. Халь ?нт? в?сен ылт?н нумай. Пуйсах кайр??, тет. Тек вы?? лармар??, тет. Паян кун та П?рнескепе ам?ш? телейл? пур?на???, тет. ?Ш?ТМАН Т?Л?П П?р улпут?н к?рш? улпут патне пыс?к ??пе каймалла пулн?. ?ул ?инче хыр?м часах ан вы?т?р-ха тесе, улпут тутл? апат н?ках ?исе тултарч?, тар?и к?лсе т?ратн? хы?л? ?уна ?ине лаш к?рсе ларч?. Тар?и ларк?ч ?ине кушак пек ялт сиксе ларч? те, тилхепине к?рт-карт турткаласа, ура кукалесе т?ракан лашасене х?валар?. Тройка улпут килкартинчен в?ш ?е? уялла тапса сикр?. ?антал?к калама ?ук сив? т?рать. Тим?р ?уна тупан?сем, чуна ???ентерсе, сивв?н ш?х?рса пыра???. «Ух, сив? те паян! – тесе шух?шласа пырать улпут. – Т?л?п ?ш?нче капла сив? те, ямш?ка м?нле-ши?» – Эй, тар??м, ш?нмар?н-и? – тесе ыйтать улпут. – Каккуй ш?нма, тарласа пырат?п! – к?шк?рать ямш?к, ларк?ч ?инче ?ил арман? пек х?ла?ланса пыраканскер. – Эй, яра пар!.. – М?нле апла? Эп? пит? ш?нт?м. Т?рат-ха лашасене, ?уран утам к?штах,– тер? улпут. – Э-э, улпут?м, сан?н т?л?пу ?шне сив? к?рсе тулн?. Ни?талла тухма ?уккипе тар?хса, в?л сана ш?нтса в?лересш?н, – хуравлать тар?и. – Ан кул, ??т?к ?урханах! – ?илленсех ?итр? улпут. – Т?р?с, улпут?м. ?ак ??т?к а?ам мана ш?насран х?т?лет те ?нт?: сив? п?р ??т?крен к?рет те теп?р ??т?крен тухса та в??ет. П?х-ха ман ?ине: епле ташласа к?на ларат?п в?т эп?,– сав?н??л?н кулать ямш?к. Кайсан-кайсан, улпут т?сеймер?: – Ш?нса вилет?п, и?масса! Хывса пар-ха мана а?амна. Эс? ку путс?р т?л?па т?х?н, – тер?. Тар??н хушнине итлемеллех. Ш?т?к-шат?к ала пек а?амне хывса пач? те в?л улпута ун?н тил? тир т?л?пне в?р-вар т?х?нса та лартр?, леш? – кун а?амне. Кайр?? вара каллех малалла. Кайсан-кайсан, ямш?к?: – ?ш?нт?н-и, улпут?м? – ыйтать улпутран. – ?ук-ха,– тет леш?, к?тсе кайн?скер. Кайсан-кайсан, тар?? каллех ыйтать: – ?ш?нт?н-и? – ?у-ук-ха-а, – тет улпут аран-аран тухакан сассипе. Кайсан-кайсан, татах ч?нет тар??. Улпут с?мах та шарламасть. «?ыв?рса кайр?-ши ку?» – тесе, ямш?к улпута хыпашласа п?хать – леш? каска пек шак хыт?: ш?нса вилн? улпут. Тар?? улпут виллине п?р тар?н сак?лтана й?вантарч? те в??терч? шахвурсем патне. Лашисемпе хы?л? ?унана й?н? хакпах сутса яч?, тет, в?л шахвурсене. Тил? тир т?л?пне те сутр?, м?нш?н тесен улпут т?л?п? ?на пыс?к, шалпака-м?н. Хайхи пир?н тар?? палламалла мар, ху?а пек тумланса, к?съе тулли ук?апа ашш?-ам?ш? патне тавр?нч?, тет. Ялти чи хитре те чипер х?ре качча илсе, калама ?ук в?йл? туй тур?, тет. КУШАК П?р в?к?р юман кутне выртн?, тет те, ун ?ине й?келсем п?т-пат ?ке???, тет. В?к?р х?раса каять: «Кунта п?шалпа пере???-?ке», – тет те, ?ак выр?нтан т?рса тарать, тет. Пырать-пырать те такана т?л, пулать. Така ?апла калать: – Ну, в?к?р тус, мана та илсе кай п?рле, – тет. – Атя, атя, икк?н авантарах пул?, – тет. Кая???-кая??? те кусем автана т?л пула???. Автан калать: – Ну, в?к?р тус, мана та илсе кай п?рле, –тет. – Атя, атя, – тет в?к?р, – иккентен ви???н авантарах пул?, – тет. Кая???-кая???, хура т?л пула???. Хур калать: – В?к?р тус, мана та илсе каятри? – тет. – Атя, атя,– тет в?к?р, – ви???нтен т?ватт?н авантарах пул?,– тет. Кая???-кая???, кушака т?л пула???. – В?к?р тус, мана илсе каятри? – тет кушак. – Атя, атя, – тет в?к?р, – т?ватт?нтан пилл?к?н авантарах пул?, – тет. Кая???-кая??? те п?р выр?на чар?на???. Куша калать кусене: – Атя, в?к?р тус, п?рт лартар, – тет. – Мана п?р х?тл?х пулсан юрать, – тет в?к?р. – Атя, така тус, п?рт лартар, –тет. – Мана та х?тл?х пулсан юрать, – тет така. Кушак каллех калать: – Атя, хур тус, п?рт лартар, – тет. Хур калать: – М?на п?р вак ку? пулсан юрать, – тет. Кушак калать: – Атя, автан тус, п?рт лартар, – тет. Автан калать: – Мана п?р кашта пулсан ?итет, – тет. П?ри те кушакпа п?рт лартма кил?шмер??. Кушак тус п?чченех п?рт лартр?, тет. Пырать, тет, в?к?р кушак п?рч? патне. – У?, кушак тус, –тет. Кушак: – Кайса т?р п?рт х?тл?хне, – тет. – У?ан-т?к у?, атту п?ртне ишеп, – тет в?к?р. Кушак у?са к?ртр?, тет. Унтан така пыч?, тет. – У?, кушак тус, – тет. Кушак калать: – Кайса т?р х?тл?хе, – тет. – У?ан-т?к у?, атту т?ксе й?вантарса ярап, – тет така. Кушак у?са к?ртет. Унтан хур пырать те калать: – У?, кушак тус, –тет. Кушак калать: – Кайса лар вак ку?не, –тет. – У?ан-т?к у?,атту м?кна й?лт ??лат?п, – тет. Кушак у?са к?ртет. Хайхи автан пырать. – У?, кушак тус, – тет. Кушак калать: – Кайса лар кашту ?ине, – тет. – У?ан-т?к у?, атту й?лтах т?прине чавса п?тереп, – тет автан. Кушак автана та ир?кс?р у?са к?ртр?, тет. Пу?лар??, тет, ?апла пурте п?рле пур?нма, Пур?н-сан пур?нсан, кунта кашк?р ушк?н? ?итр?, тет. – Тавай ?ак?нта к?рер, – тесе кала???, тет. Малтан ват кашк?р? ч?мр?, тет. ?акна в?к?рпа така т?рех п?р к?тесе х?стерсе лартр??, тет. Автан?: – Киккири-ки-ик! – тесе ав?тса ярать, тет. – Тавай т?кне татас, – тет. Хур? калать, тет: – Ка-ка-как, ка-ка-как, тавай пу?не ?урас! Хайхи кашк?р аран-аран тухса тарч?, тет. – Ах тур, унта май мар, – тесе калать, тет. – Тавай тарар, – тесе калать, тет. Кашк?рсем: – Тавай тарар, – те??е, тет. Хайхисем кая???-кая???, тет. Халь те пулин кая???, тет.