ТУПМАЛЛИ Айпике ?слай В?рху? Й?вача К?мпайпа К?мпик Мулл? Мулкач ?илв?р Телей т?вви Х?ла Х?ват Чеел?х Ч?мл?х Ш?пч?к Ялухха ?СЛАЙ ?с ?итейми кунсенче, т?н ?итейми ?улсенче ?счах Кушакпа пу?тах йыт? пур?нн?. Кушак пур енчен те пултарулл? пулн?, йыт? вара пур енчен те пултарса п?тереймен. ?счах Кушак? урипе те ?ем?ерехх?н пускалан?, ч?лхипе те ?улл?рахх?н м?р?лтатн?. Пу?тах?н й?ли-й?рки пачах ур?хла пулн?: в?л урипе те к?нттам пускалан?, ч?лхипе те усалл?н хамлатн?. ?ав?нпа та Кушак?н пурн??? аванрах та, ??м?лтарах та пулн?. Йыттин пурн??? асапл?рах та, йыв?ртарах та пулн?. П?ррехинче йыв?рпа пур?накан йыт? ??м?лпа пур?накан Кушак патне ?с ыйтма пырать. В?сен хушшинче ?ак?н пек кала?у пулса иртет: – Аван-и, Кушак тус? – Аванах пек, йыт? тус. – Аванл?хне м?нле майпа й?не?терет?н? – Аслай пул?шнипе. – Аслай тени нумаях-и вара сан? – Нумаях мар та, пур?нмал?х ?иткелет. – Мана та в?рентм?н-ши ?ав ?слайсене? – В?рентессе в?рент?п те, анчах... – М?н анчах? тата? – Анчах та п?р ?слайне сана калам?п, хама валли х?вар?п. – Ун пек те юрать. – Юрать пулсан, юрать: кайран-малтан к?в??мелле-хир??мелле ан пулт?р. ?апла кала?са тат?ла??? те Кушакпа Йыт? ?ав кунах ??е к?л?не??? – ?слайсем в?ренме пикене???. Кушак в?рентекен? пулать, Йыт? в?ренекен? пулать. Кун иртет те ??р иртет – ку? пек к?тн? кун ?итет. П?лме к?р?шн? Йыт? пултарулл? Кушак ?слай?сене пурне те в?ренсе ?итет. Вара: «Мана ур?х в?ренмесен те юрать пул?», – тесе т?в т?вать. Йыт? к?штах тирпейленет те Кушак патне в?рен? ?улне в??леме каять. Кушакпа Йыт? хушшинче й?кл? кала?у пулса иртет: – В?рентсе п?терт?н-и, Кушак тус? – В?рентсе п?терт?м. – Й?лтах в?рентсе п?терт?н-и? – Й?лтах в?рентр?м. – П?рне те сиктерсе х?вармар?н-и? – П?р ?слайне сиктерсе х?варт?м. – М?нле ?слайне? – Кушакла м?рлатассине. – Ма ?на та в?рентмер?н? – Кушакла м?рлатма в?рентсен, йыт?лла хамлатма манса каясран шиклент?м. – Унс?р пу?не ыттисене й?лтах в?рентсе п?терт?н-и? – Й?лтах в?рентр?м темелле. – Апла пулсан, хам в?ренсе м?н п?лекен пулнине ч?н малтанах сан ?инче т?р?слесе п?хмалла пулать пул?. ?апла калать те йыт? ум?нче т?ракан Кушак ?ине сиксе ?кет. Кушак?, ?апла пулассине малтанах п?лн?скер, варт! к?на п?р?нса т?ма ?лк?рет. Пу?тах йыт? ??н?рен тап?нать. ?счах Кушак тарма тыт?нать. Йыт?, в?р?м уралл?скер, ?ывхарн??ем ?ывхарса пырать. Кушак ни?та кайса к?реймен енне йыв?? патне чупса ?итет те й?п?рт к?на ун т?ррине х?парса каять. Йыт? та йыв?? патне чупса ?итет, урт?нса та п?хать, ч?рмаласа та п?хать, анчах та йыв?? ?ине ул?хма пултараймасть. Кушак ?на кун пек ?слай в?рентмен иккен. ?ак? вара пу?тах Йытта т?сме ?ук тар?хтарса ярать. В?л вара, ?иллине ш?нараймас?р, харкашма тыт?нать. – Ах, куштан Кушак! – харлатса илет йыт?. – М?н калама шутлат?н, й?ваш йыт?? – сас парать Кушак. – Пит? мелл? улталар?н эс мана! – в?ч?хет Йыт?. – М?нле майпа улталар?м? – т?л?нет Кушак. – Йыв?? т?ррине ул?хма м?нш?н в?рентмер?н? – П?р ?слайне хам валли х?варат?п тесе, малтанах калар?м в?т эп сана. – Унс?р пу?нех улталар?н! – Тата м?нле улталар?м? – Юлашки ?слай – м?рлатасси, тесе суйр?н. – П?рре те суйман: м?рлатасси ?слай мар, й?хран й?ха ку?са пыракан авалхи й?ла ?ех. – Пурп?рех улталан? пулать! – Улталан? пулмасть. – Пурп?р тав?рат?п ултав тун?ш?н! – Тав т?вас выр?нне-и? – Унш?н та, кунш?н та – пуринш?н те тав?рат?п! Хам?н ??е хам п?лет?п! Хам-хам-хам!.. Шалк?м ?ум?р килсе тухни к?на уй?рса ярать в?сене. ?ак?н пек кала?у хы???н ?счах Кушакпа пу?тах йыт? хушшинчи тусл?х п?тсе ларать. В?ренекенпе в?рентекен хушшинче сив? ?ил в?рк?шме тыт?нагь. Кур?мл? туссем курайми т?шмансем пулса т?ра???. Халь те пулин малалла т?с?лать ?ак киревс?р й?ла. Халь те пулин Кушакпа Йыт?, п?рне-п?ри т?л пулсан, харкашма-тулашма тыт?на???. Юрать-ха Кушак?н упранмал?х ?слай пур. Енчен те в?рентме к?р?шн? Кушак юлашки ?слайне х?й валли х?варман пулсан, в?л тах?анах Йыт? кулли пулатч? пуль, тен, в?сен й?х?-йыш? те халиччен п?тмеллипех п?тсе ларатч? пуль. ?ук, ун пек пурн?? унайл? мар. Пурнан пурн?? в?л тусл?хпа юрату ?инче тыт?нса т?рать. Тусл?х п?тсен пурн?? та тус?нма тапратать. Т?шман пулма ?слай кирл? мар, тусл? пулма ?слай кирл?! Аслай тен?рен, тусл?ха тустармалли с?лтав пит? нумай, анчах та тус?нн? тусл?ха ??нетмелли ?слай ??та-ши? В?РХУ? В?р?м кунсен пу??нче, в?р?м ?улсен ум?нче, тап?р таппи т?л?нче, хура в?рман варринче, п?ч?к к?на ??рп?ртре ик? ват? пур?нн? – п?р Карч?кпа п?р Старик. Ват?лсах ?итсен в?сене ача ?укки канл?х памасть. Вара в?сем ал ай?нче м?н пуррипе ача к?летки тума пикене???. Ана в?сем В?рху? тесе ят пара???. В?рху? к?с?кла пулса тухать. К?летки ун?н – ?в? к?мпи, пу?? – в?рман улми, аллисемпе урисем – й?пл? тымарсем, пи?иххий? – пилеш хуппи, калпак?пе хута??и – с?ран тат?к?. В?рман улми ?ине ?ич? ш?т?к ш?тара??? – в?сем пу? пай?сем пула???. Карч?кпа Старик сав?нсах кая???. В?рху? ?ине п?хса чун?сене й?пата???. П?р кун п?ха???, ик? кун п?ха???, ви?? кун п?ха??? – ?аплах п?хса т?ранайма???. П?ррехинче Карч?к калать: – Старик, – тет, – чун парасч? ?ак ачана? – ?аплине ?аплачч? те, чунне ??тан туп?п?р? –тет Старик. Ик? ват? имл? кур?ксем шырама тыт?на???. Шырасан-шырасан кирл? кур?к шыраса та тупа???. Вара ?ав имл? кур?к?н ч?р? с?ткенне, асамл? с?махсем каласа, В?рху?а ??тере???. ?авна ??сенех В?рху? к?леткине чун к?рет. Чун к?рсенех В?рху? ч?тренсе илет. ?ав самантрах ку??сем куракан пула???, х?лхисем илтекен пула???, с?мси ш?рш? туякан пулать, сухал?пе ???? ш?тса тухать, ??вар? кала?акан пулать. В?рху?, кала?акан пулсанах, Карч?кпа Старик ум?нче пу? таять: – Тавах сире, ват?сем! – тет в?л. – Хал? мана в?рман ху?и пулма пилл?х пар?р. Карч?кпа Старик В?рху?а ку? умне ларта??? те пилл?х пара???. – Ах, ачам?р В?рху?, – те??? в?сем, – эс? асамл? в?й пул?шнипе ?уралн?. Эпир сана В?рху? тесе ят пат?м?р, в?л ?нт? «В?рман ху?и» тенине п?лтерет – ?ав?н ?инчен эс? них?ан та ан манн? пул. В?рман ху?ал?хне ку? пек сыхласа пур?н. П?ррелл? хисепре ?уралт?н пулсан та, нумайл? хисепре пур?нмалла пулт?р, п?р ??рте ку?ран ??тсенех, теп?р ??рте сиксе тухмалла пулт?р. Усал ку?а ан кур?н, ыр? ку?ран ан п?р?н. В??ленейми пурн?? пил сана! – Ваттисем калани выр?на килт?р! – тет В?рху?. Вара в?л, Карч?кпа Старик умне ч?рку?ленсе, в?рман ху?ал?хне ку? пек сыхласа, чун пек упраса пур?нма ант т?вать. Ант туса п?терсенех Карч?кпа Старик ку??сене хупа???. Ват?сене В?рху? выр?нтан хускатмасть, в?сем пур?нса ирттерн? ??рп?рте ??рпе хупласа хурать, к?рсе ??ремел?х ш?т?к анчах х?варать. В?рху?, Карч?кпа Старик пиллен? пек, в?рман ху?и пулса т?рать. В?л хутш?нмас?р в?рман ху?ал?х?нче нимле ?? те пулса иртмест. Ирхине те, ка?хине те ху?ал?хне т?р?сле-т?р?сле тухать. А?та та пулин й?ркес?рл?х курсан – майлаштарма е сиплеме т?р?шать. Аманн? кур?ка кам ??клет пул? – В?рху? ??клет, аманн? турат выр?нне кам сиплет пул? – В?рху? сиплет. Пур сиене в?л курать, пур сипл?хе в?л т?вать. Ак? в?л в?рманпа пырать. П?р йыв?? туратти ытларах в?р?мланса кайн?, ыттисене ?сме канс?рлет. В?рху? ?ав турат патне с?ткен ?итмелле мар туса х?варать – йыв???н ытлашши туратти х?й т?лл?нех х?рса ?кет. Ак? в?л й?мра патне ?итсе тухать. Й?мра ?инче курак й?ви. Курак й?винче шур ч?п? пур. Кун пек пулни курак ч?ппиш?н сиенл?. В?рху? ?на хура им ??терсе х?варать – курак ч?ппин т?к? х?й т?лл?нех хуралма тыт?нать. Ак? в?л к?мпа карти патне ?итсе тухать. К?мпасен ?ипл?хне такам ??м?рсе х?варн?. В?рху? ?ав ?ипл?хе майласа х?варать – ?ав выр?нта к?мпасем татах ш?тса туха???. ?апларах пур?нать В?рху?. Х?й?н ху?ал?хне в?л ?ивч? ку?па с?наса т?рать, м?нле те пулин й?ркес?рл?х т?л пулсан – ?ий?нчех п?терме т?р?шать. ?ав?нпа та в?л х?йпе п?рле яланах с?ран хута? ?акса ??рет. ?ав асамл? хута?ра ун?н кирл? пек имл?хсем пурте пур. В?рху? п?р в?х?трах пурне те курать, пурне те илтет, пурне те п?лет, пур ??ре те ?итме ?лк?рет. Ку выр?нта ?ухалать к?на – теп?р ??рте сиксе те тухать. М?н т?васса х?й п?лет. Астун? пул?р: в?рмана к?рес пулсан, л?пк?н ??р?р, усал ??сем ан т?в?р, унс?р?н В?рху? ум?нче ай?па к?ме пултар?р. Ун пек ?ынсене В?рху? них??ан та ка?армасть: е аташтарса ярать, е так?нтарса ?керет, е турат ?ине пырса т?р?нмалла та туса хурать. Тата теп?р хут т?плесе калат?п: в?рмана к?н? чух В?рху? ?инчен них?ан та ан ман?р! Й?ВАЧА Авалхи ?мерсенче асл? в?рман х?рринче п?р карч?кпа п?р старик хуллен к?на к?шт?ртатса пур?нн?. ??ва хир?? ?аксен ?имелли п?тсе ?итет. П?р кун вы?? лара???, ик? кун вы?? лара???, ви???м?ш кун ирхине старик т?ссе т?раймасть – ?имелли ?инчен юмахлама тыт?нать. – Карч?к, – тет в?л, – к?лете тухса п?хайм?н-ши, м?н те пулин тупайм?н-ши? Карч?к к?лете тухать. Ыр?а т?пне хур т?к?пе ш?лкаласа п?р ыв?? пек ??н?х тупкалать. ?ав ??н?хран чуста ??рать, ?ав чустаран унаса ?авра к?на ч?м?ркка т?вать те ?атма ?ине хурса п??ерет. Чустаран тун? ч?м?рккана Й?вача тесе ят парать. Пи?се ?итн? Й?вачине ч?рече ?ине сив?нме хурать. ?ут т?нче курма ?уралн? Й?вачана ч?рече ?инче й?валанса выртма шутс?р кичем пулса каять. Вара в?л урамалла й?к?лт! к?на сиксе анать. Ун-кун п?хкаласа илет те утма ?ул курать. М?н пулать те м?н килет текелесе, утма ?ул й?р?пе ута парать малалла. Утсан-утсан с?м в?рмана ?итсе тухать. С?м в?рмана к?рес ум?н м?н калпакл? к?пчек К?мпапа паллашать. К?пчек ?на с?м в?рманта с?мс?рсем пурри ?инчен каласа парать. Й?ваш чунл? й?вача, с?мс?рсен ?им??? пулас мар тесе, чееленме шут тытать. ?ав?нтах в?л хыр вуллинчен юхакан сух?рпа с?рт?нкелет те хыр й?пписем ?ине выртса й?валанать. Вара ч?р? й?пл? ч?м?ркка пулса т?рать. Капла х?рушах мар, кун пек меслетпе с?мс?рсене х?йсене те аванах х?ратм? пулать. Й?вача в?рманалла к?рсе каять. Утсан-утсан мулс?р Мулкачпа т?л пулать. – Эй, й?вача, ?иет?п сана! – тет Мулкач. – Хыр?му пит вы?? пулсан, хыр й?ппине тутанса п?хсамчч?, – тет й?вача, х?й ?ав хуш?ра мулс?р Мулкач тутинчен й?пписемпе чак! к?на т?р?нтарать. Мулкач ?ух?рса ярать те ?унан муртан х?раса тарн? пекех тарса ?ухалать. Й?вача малалла утать. Утсан-утсан типш?м Тилле т?л пулать. – Эй, й?вача, ?иет?п сана! –тет Тил?. – Тил? тус?м, хыр?му пит вы?? пулсан, хыр й?ппине тутанса п?хсамчч?, – тет й?вача, х?й ?ав хуш?ра типш?м Тилле с?мсинчен й?псемпе чак! к?на т?р?нтарать. Тил? ?ух?рса ярать те тир с?векен ?ум?нчен тарн? пекех тарса ?ухалать. Й?вача малалла утать. Утсан-утсан кавс?к Кашк?ра т?л пулать. – Эй, Й?вача, ?иет?п сана! – тет Кашк?р. – Кашк?р тус?м, хыр?му пит вы?? пулсан, хыр й?ппине тутанса п?хсамчч?, – тет Й?вача, х?й ?ав хуш?ра Кашк?р с?мсинчен й?пписемпе чак! к?на т?р?нтарать. Кашк?р ?ух?рса ярать те кашта урл? ?акасран х?т?лса тарн? пек тарса пытанать. Й?вача малалла утать. Утсан-утсан услап Упана т?л пулать. – Эй, й?вача, ?иет?п сана! –тет Упа. – Упа тус?м, хыр?му пит вы?? пулсан, хыр й?ппине тутанса п?хсамчч?, – тет й?вача, х?й ?ав ях?нта услап Упа с?мсинчен й?пписемпе чак! к?на т?р?нтарать. Упа ?ух?рса ярать те усал аллинчен х?т?лса тарн? пек тарса ?ухалать. ?апла майпа й?ваш к?на Й?вача с?м в?рманти с?мс?рсене пурне те х?ратса тухать. Хайхи-майхи с?мс?рсем, Й?вачана курсанах, п?р?на-п?р?на иртме пикене???. Чееленме п?лни й?ваш чунл? Й?вачана в?рман кулли пуласран х?тарса х?варать. Халь те пулин пур?нать ?ав й?ваш чунл? Й?вача с?м в?рман варринче. Анчах та в?л, карч?кпа старик шыраса тупасран, ялти ятне тах?анах ул?штарн?, х?йне майл? хитре хушамат тупса ян?. Яланах ч?р? й?п п?ркенсе ??рен?рен, Ч?р?п тет в?л х?йне. Ч?р?п ч?р? й?п тени пулать. ?ак? т?р?сех те пул?.