СОДЕРЖАНИЕ
МЕДВЕДЬ И МУРАВЬИ
МУДРЫЙ ВОЖАК
ЖЕСТОКАЯ ОШИБКА
У КОГО КАКАЯ БАНЯ?
ИНКУБАТОРСКИЙ
Жил во дворе цыплёнок. Не было у него ни сестёр, ни братьев. Мамы курицы тоже не было, потому что он был инкубаторский. Даже поиграть ему было не с кем. Сварливая гусыня гнала его от своих гусят. Большая корова просто не замечала маленького цыплёнка. А к овечкам он даже подходить боялся, слишком уж пугливые они, ненароком и задавить могут. Только старый Барбос Барбосыч был с ним ласков. Его-то и принимал цыплёнок за маму. Потому что тот жил в конуре и в непогоду позволял цыплёнку забраться туда, прижаться к его густой шерсти и обогревал сироту своим теплом. Если цыплёнок уходил куда-нибудь и долго не появлялся, пёс начинал беспокоиться, подавал голос или шёл по двору искать его.
«Ну, куда ты подевался, несмышлёныш инкубаторский?» ворчал он. Цыплёнок не понимал, что значит инкубаторский, но ему нравилось это слово. Он так и думал, что это его имя. И если ему приходилось с кем-то знакомиться, то он с гордостью заявлял: «Меня зовут Инкубаторский!».
Как-то, гуляя по двору, он близко подошёл к гусятам. Ведь и они были маленькими и пушистенькими желторотиками. Ему так хотелось подружиться с ними. Но гусыня прогнала цыплёнка. А надменный гусак даже хотел его клюнуть своим большим клювом. Но Барбос Барбосыч, который всё это видел, только один раз рявкнул: «Р-р-р», и гусак сразу пошёл к своей гусыне.
Во дворе все хорошо знали и уважали Барбоса Барбосыча. Однажды цыплёнок загулялся, собирая в траве букашки и лакомые зёрнышки, и не заметил, как оказался за воротами. Недалеко находился овраг, заросший кустарником и бурьяном. Барбос Барбосыч предупреждал его: «Не ходи за ограду. Там места тебе незнакомые и звери ненадёжные. Могут быть неприятности». Так и случилось.
В тех местах лиса блудила. Ну и поймала она зазевавшегося цыплёнка. «Не жирно, но пообедать можно», подумала она и хотела было уйти с добычей с этого места, пока хозяева не хватились. Тут желторотик сам заговорил:
Ты куда, лиса, торопишься?
Как «куда»? В овраг.
Ой, лиса, что же ты меня одного тащишь? Мы с мамой никогда в овраге не бывали. Я хочу, чтобы и она с нами пошла. Вместе веселее будет.
Лиса и подумала: «Вот какой глупый цыплёнок. Сам маму предлагает. Ну, теперь-то у меня будет хороший обед». Сама говорит цыплёнку:
Иди, приведи мне твою маму, я с ней познакомиться хочу, за одно все вместе в овраге погуляем.
И отпустила его за мамой, а сама в бурьяне спряталась, рядом с дыркой, куда цыплёнок скрылся. Ждёт, когда же маленький несмышлёныш ему большую маму приведёт.
Цыплёнок добрался до конуры и зовёт Барбоса Барбосыча:
Пойдём в овраг. Там за забором нас лиса дожидается, с тобой познакомиться хочет, гулять зовёт.
Понял старый пёс, что тут что-то неладно. «Как это лиса может его дожидаться, да ещё в овраг гулять зовёт». Но пошёл за цыплёнком. А цыплёнок добежал до забора и кричит:
Лиса, а лиса, ты здесь?!
Здесь я, - отвечает лиса, вас дожидаюсь.
А я с мамой пришёл. Сейчас мы с тобой знакомиться будем, говорит цыплёнок.
Давай познакомимся, – отвечает лиса, сама быстро к дырке пристроилась, чтобы маму курицу схватить.
А из дыры вместо курицы голова Барбоса Барбосыча появилась и говорит:
Это я его мама. Лиса со страху и обомлела. А цыплёнок, пока Барбос Барбосыч пробирался в дырку, просунул голову в щель и кричит:
Давай, лиса, знакомиться. Меня зовут Инкубаторский, а это моя мама, Барбос Барбосыч.
Лиса пришла в себя. Пока старый пёс пролазил в дыру, она уже далеко бежала, поджимая рыжий хвост и оглядываясь, не гонится ли за ней мохнатый мам.
ВОРОБЬИНЫЙ ЮГ
Вы знаете, почему воробьи на юг не улетают? Так вот послушайте. Осенью, когда дни становятся короче, а по вечерам в низинах поднимается белый туман, собираются птицы на большой совет. Мол, хватит нам жиреть да в камышах прятаться. Скоро злые ветры придут, чёрную землю белым пухом покроют, а холодные серые тучи спрячут от нас красное солнышко, и не сможет оно дать столько тепла, чтобы обогреть нас. Реки и озёра покроются толстым слоем льда, а на белых полях не будет для нас еды. Не пропадать же нам от холода и голода. И как делали это наши предки и завещали нам, каждому роду птиц надо сбираться в артели, выбирать вожака, который хорошо знает дорогу, и лететь на юг. Там тепло и много корма. На юге же переждём холодную зиму, поправим здоровье, а весной снова вернёмся на родную землю. Так говорили бывалые птицы.
Слетелись на этот совет и воробьи. Как-никак, ведь они тоже птицы. Послушали, что говорят пернатые сородичи, и тоже стали выбирать своего вожака. А так как каждый воробей считал только себя достойным звания вожака, то, само собой разумеется, он хотел, чтобы выбрали только его. Хотя ни один из них не имел никакого понятия, где север, а где юг. Но зато все хорошо знали, где находится колхозная конюшня, и где там стоят кормушки для лошадей. И то странно, что ни один из них не хотел уступать власть другому. Кричат, крыльями машут, друг перед другом важничают, все хотят вожаком стать, а толку нет. Такой шум подняли, что другие птицы прогнали их с большого совета.
Ну и что? сказали воробьи-зазнайки. Мы и в другом месте можем совет собрать. Теперь мы знаем, что надо лететь на юг. Там тепло. Там много солнца и корма. Вот выберем вожака и полетим.
Уселись они на большой берёзе и снова стали выбирать вожака. Такой гвалт подняли, все в вожаки лезут, спасу нет. А тут, откуда ни возьмись, прилетел взъерошенный воробей, он-то не знал, что тут совет идёт, и вожака выбирают, да как крикнет:
Эй, братва, чик-чирик, что шумите?! Опять коровьего помёта не поделили? Вон на конюшне лошадям овса насыпали. Не успеете к обеду голодными останетесь!
И тут же сорвался с места и полетел. Остальных уговаривать не пришлось. Ведь они хорошо знали, где конюшня, потому что от холода всегда там спасались.
А юг... Где он юг-то? Кто его видел? Его ещё найти надо. А тут...
Так они и не смогли выбрать вожака и не полетели с другими птицами в тёплые страны. Бывает иногда, когда прижмёт их сильный голод и трескучий мороз, вспомнят они, что есть где-то юг и, по рассказам других птиц, там тепло и сытно. Тогда снова начинают выбирать вожака, да что толку! Никто никому не уступает, и без драки не обходится. Каждому хочется вожаком быть. Настоящее столпотворение устроят, аж перышки летят. А тут прилетит какой-нибудь ошалелый воробушек и крикнет:
Эй, чик-чирик, хватит вам разборками заниматься! Там бабка Авдотья курей кормит, пшена им насыпала. Спешите, кто не успеет – голодным останется!
Кому в таком деле, голодному, нужен вожак, скорее бы до кормушки долететь да брюхо набить. А юг... Куда он денется? Где был, там и останется. Вот как выберут они вожака, тогда и слетают на юг и узнают что это за страна. Недолго ждать осталось. Сегодня же юг для них в конюшне.
МЕДВЕДЬ И МУРАВЬИ
Как-то в лесу встретился мне мой старый приятель, заяц Куян. Обычно он при встрече всегда сообщает, что происходит в лесу. Вот и сегодня рассказал одну историю.
«Жил да был, говорит, в нашем лесу медведь. Здоровый был Мишка. И всё хвастался своей силой. Встретится, бывало, с волком, станет здороваться, да так ему лапу пожмёт, что волк волком завоет. А медведю того и надо, смеётся над ним: «Ты что, серый, шуток не понимаешь? Я с тобой здороваюсь, а ты выть начинаешь». Волку же не до шуток, когда у него косточки от пожатия трещат.
Лису повстречает медведь начнёт её щипать да за хвост подёргивать, так что она вокруг него юлой вертится, а он: «Ну, лисенька, покажи, на что ты способна. Говорят, ты известная модница, по всему лесу красотой славишься. Ну, пройдись передо мной. Так, ещё разок». Аж до слёз рыжую доведёт, только тогда и отпустит, и то с неохотой...
А такой мелкоте, как мы, с ним хоть совсем не встречайся. Поймает за уши, приподнимет то нашлёпает, то как деток щекочет да посмеивается. Если не сумеешь вырваться замучает.
Подстерёг он меня однажды. Что делать? Выкручиваться надо, не то беда. Замает. Я и говорю ему: «Слушай, дядя Миша, а ведь в нашем лесу есть существа, которые посильнее тебя будут. И тебя они нисколько не боятся».
«Кто такие? Веди их ко мне, я силой с ними меряться буду».
Ну, я ему и говорю: «Не-ет, дядя Миша, так дело не пойдёт. Надо смелых уважать. Если ты хочешь выяснить, кто из вас сильнее, ты сам должен идти к ним».
«Ну, говорит, веди тогда к твоим силачам. Я не гордый, покажу им, кто в лесу хозяин».
Я и привёл его к муравьям. Показываю на муравейник: «Вот их дом, видишь. А вот муравей ползёт. Он такой маленький, а былинку тащит во много раз больше себя. По сравнению с его ростом, можешь ли ты такой груз утащить?»
Крякнул медведь, глядя на муравья: «Ты что, косой, издеваешься надо мной? Да я сейчас из тебя и из этих муравьев сметану сделаю. А до этого для потехи я на их домике посижу. На крепость его проверю». Так и сел на муравейник. Муравьи не стали терпеть такой обиды. Бросились в защиту своего жилища. Медведь сначала радовался, видя, как они забегали: «Что, зашевелились, силачи? Вот как я вас. Теперь будете знать, кто в лесу хозяин». Тем временем муравьи забрались к нему в шерсть, расползлись по телу и давай кусать. Медведь сначала чесаться стал, потом лапами отмахивался. А где там от муравьев отмахнёшься, когда они в шерсти сидят и поедом его едят. Медведь от злости как хватит лапой по муравейнику, всё на себя смахнул.
С головы до лап себя муравьями закидал. Те по нему ползают, добираются до тела и кусают. Зверь и лапами себя бьёт, и по муравейнику катается, ничего с ними поделать не может. Вижу, плохи дела у медведя, кричу ему: «Беги, дядя Миша, отсюда, не то съедят ведь они тебя!»
Ну и пустился медведь бежать, не разбирая дороги. Как он от них избавился, не могу сказать, но с тех пор все муравейники и меня обходит стороной. Да и я стараюсь ему на глаза не попадаться. Признать свою слабость супротив муравьев у него мужества не хватает, потому, как он себя считает хозяином леса. А хозяину леса признавать свои промашки гордость не позволяет».
МУДРЫЙ ВОЖАК
Долго водил вожак свою стаю. Обладая природным чутьём и хитростью, он ловко обходил ловушки и капканы, поставленные охотниками на волчьих тропах. Только ему известными путями умело уводил собратьев с места, где могла оказаться засада.
За свою нелёгкую жизнь волку не раз приходилось обходить лесные дебри и степные просторы своих владений. Он хорошо знал, где и в какое время можно охотиться, чтобы накормить всю стаю. Поэтому при мудром вожаке они не страдали чувством мучительного голода, и не возникало у них причины для раздора из-за недостатка пищи.
Но пришла пора, одолела его старость, ноги ослабли, нюх притупился, а тело потеряло былую гибкость и ловкость. Поэтому на охоте стала покидать его удача. И вынужден был старый вожак уступить власть другому, молодому и сильному волку. Так захотела стая.
Новый вожак повел всех на охоту. Старый предводитель уже не мог следовать за своими собратьями. Он остался в логове.
Славно поохотилась стая. Вдоволь насытившись, волки возвращались к своим местам. Но на пути они встретили охотников. Молодой вожак первым кинулся на врагов, чего раньше не делал мудрый волк. За ним вся стая ринулась на своих преследователей. От неожиданности и испуга охотники растерялись и не смогли вовремя организоваться, за что были смяты и растерзаны.
Воодушевлённый первой удачей молодой вожак с гордостью рассказывал мудрому предводителю: «Я самым первым кинулся на них. За мной уже ринулась вся стая. Смело дрались наши волки. Тяжело было нам биться с вооружёнными стрелками, но мы растерзали их».
Ничего не сказал старый волк молодому вожаку, но похвалил стаю за смелость. Ведь она с честью выполнила волю вожака. А молодой вожак, окрылённый своим успехом, подумал, что старый волк и его похвалил.
Второй раз повёл он на охоту свою стаю. Но вернулся один. Много ран было на его теле. Он, истекая кровью, рассказывал старому волку: «Наскочили мы на охотников. Их было меньше, чем в прошлый раз. Мы рассчитывали на лёгкую победу, но просчитались. Они не дрались. Они били нас. Били дерзко и расчётливо. Мы кидались на одних, в нас стреляли другие. Мы кидались на них, но нас били те, кого мы оставили. Мы ничего не смогли сделать с ними. Остался я один и еле добрался до тебя, чтобы сообщить о нашей неудаче...»
Выслушал старый волк молодого вожака и сказал: «Верно, что вы ничего не смогли сделать с ними, потому что это были не только охотники. Они были настоящими друзьями, которые защищали друг друга, не смотря на раны, оставленные вами. А настоящие друзья сильнее смерти».
«Скажи, мудрый волк, что я должен был делать как вожак?»
Глянул старый волк на молодого вожака и ответил: «Первым делом ты должен был сохранить стаю, а не себя. Победа не всегда там, где побеждают. Она бывает и там, где разумно отступают. Истинный вожак не тот, кто обладает силой и храбростью, а тот, кто умом на два шага впереди себя видит невидимую цель».
Сказал так старый вожак и горько завыл от резкой боли в сердце.
У КОГО КАКАЯ БАНЯ?
Накупавшись вдоволь и позагорав на берегу моря, мы с приятелем возвращались в город. Солнце давно перевалило за полдень, но до заката было ещё далеко. Шум тёплого моря, крики чаек, южная зелень и стрекотание цикад всё это напоминало нам о том, что мы находимся в каком-то чудесном краю.
Здесь, на берегу моря, не бывает пыльных ветров и холодных утренних туманов. С утра до вечера нас ласкают жаркое солнце и синее море с его лечебным воздухом. Стройные кипарисы, фруктовые деревья и ажурные виноградные лозы во дворах радуют глаза.
Бывают же райские уголки, рассуждали мы, восхищаясь красотой крымской природы.
Чтобы скоротать расстояние к дому, мы свернули с дороги на узкую тропу. Она оказалась извилистой и крутой, а местами даже опасной. По таким тропам, говорят, в горных местах ходят только дикие козы, поэтому её и прозвали «козьей тропой».
На одном из поворотов мы оказались почти у отвесного обрыва, мимо которого нам нужно было пройти. И вот тут-то мы увидели такую картину: стайка воробьев, шумно чирикая, трепыхалась у самой стены обрыва, лишённой какой-либо растительности.
Это что за воробьиная суматоха? - спросил мой приятель.
Чтобы не спугнуть их и понять в чём дело, мы остановились.
Что-то исполняют вроде воробьиного танца, ответил я, видя, как они порхают вверх-вниз, вверх-вниз.
Приглядевшись, я заметил, как один из них, зависая у самой стены, лапками и крылышками царапает её. Пересохшая земля мелкими камушками, чуть крупнее речного песка, вместе с пылью легко осыпаясь, устремлялась вниз.
А воробушки, нахохлившись и громко чирикая, стремились попасть под струйку камушек и пыли и как можно дольше продержаться под ней. Вот и получается, что они в таком маленьком пространстве порхают вверх-вниз. Что ещё бросилось в глаза: воробей, отработав у стенки, сам бросался под струйку пыли, а другой, словно сговорившись, тут же занимал его место. И так повторялось раз за разом без перерыва. Они, увлечённые этим занятием, даже не замечали нас.
Не понимая сути, для чего это им надо, я спросил:
Что за игра в этой воробьиной компании?
Они купаются, ответил приятель. Здесь, на берегу моря, нет пыльных мест, а у них появилась потребность освободиться от паразитов на теле, вот и устроили они себе такую баню.
В этот момент, или накупавшись, или заметив нас, один из них подал тревожный крик, который мы и не разобрали, все разом сорвались с места, громко чирикая, скрылись в ближайших кустах.
Кончилась баня, объявил мой приятель.
И мы, не торопясь, обсуждая увиденное, продолжили путь.
А я огорчённо думал: «Ведь я деревенский житель, как сам не мог догадаться о воробьиной бане?». Мне приходилось видеть, как воробей в жаркий день, оказавшись у лужи, работая крылышками, поднимал фонтанчик брызг над собой, устраивая себе душ. Ещё видел, как, растопырив крылья, барахтался в пыли. Ведь курица боится воды, но с удовольствием купается в пыли или золе. Это её баня, так она избавляется от паразитов на теле. То же самое делали воробьи. Если взять, к примеру, гусей и уток, у них другая баня, они купаются в воде и там чистят свои перышки.
А однажды, в бытность моего детства, это было осенью, в нашем бору, где обычно селились грачи, я видел, как во время густого тумана они просто блаженствовали. Их там было много, они сидели на деревьях: одни, с пышно взъерошенными перьями, клювом или лапками чистили перышки, другие, расправив крылья, похлопывали ими, словно парились, и изредка каркали. Было сыро, я кутался в свою курточку. Дед, посмеиваясь, говорил: «Ты что, солдат, мороси боишься? Видишь, как грачи в бане моются и парятся, а ты мёрзнешь». Он тогда и объяснил мне про эту грачиную баню.
Если повнимательнее понаблюдать за птицами, то можно заметить, что у всякой птицы в природе есть своя баня.
ТУПМАЛЛИ
ПӐШАТАН ХӲРЕ
ИНКУБАТОР ЧӖППИ
ҪӖРҪИ КӐНТӐРӖ
УПАПА КӐТКӐСЕМ
ӐСЛӐ КАШКӐР
ТӲРЛЕТЕЙМИ ЙӐНӐШ
КАШНИН ХӐЙӖН МУНЧИ
ИНКУБАТОР ЧĔППИ
Кил картинче чӑх чĕппи пурӑннӑ. Ни аппӑшĕ-йӑмӑкĕ, ни пиччĕшĕ-шӑллĕ пулман унăн. Амӑшĕ те пулман, мĕншĕн тесен вӑл инкубаторта тухнӑ. Вылясса та пĕчченех вылянӑ. Хаяр хур ами ӑна хӑй чĕпписем патĕнчен хӑваланӑ. Пысӑк ĕне пĕчĕкскерне асӑрхаман та. Сурӑхсем патне вӑл çывхарман, мĕншĕн тесен лешсем темрен те хӑранă, хайсем сисмесĕрех таптама та пултарнӑ. Ватӑ Барбос Барбосыч анчах килĕштернĕ сар çӑмхана. Чĕпĕ ӑна хӑйĕн амӑшĕ вырӑнне хунӑ. ӳплере пурӑнаканскер чĕппе хӑй патне кĕме ирĕк панӑ, йĕпе-сапара юнашар вырттарнӑ, хӑй ӑшшипе ӑшӑтнӑ. Чĕпĕ ӑçта та пулин кайсан, часах таврӑнмасан йытӑ пӑшӑрханнӑ, йыхӑрнӑ ӑна, кĕçех шырама тапратнӑ.
«Ǎçта кайса кĕтĕн эс, инкубатор чĕппи?» мӑкӑртатнӑ вӑл. Чĕпĕ инкубатор тенине ӑнланман, апла пулин те ку сӑмаха килĕштернĕ. Çакна хӑйĕн чӑн ячĕ тесе шутланӑ. Кампа та пулин паллашмалла чухне вара мӑнаçлансах пĕлтернĕ: «Мана Инкубатор чĕппи тесе чĕнеççĕ!».
Пĕррехинче, кил хушшинче çӳренĕ чух, вӑл хур чĕпписем патне пырса тухнӑ. Лешсем, сарӑ туталлӑ мамӑк чӑмӑрккисем, ӑна хăйĕн тӑванĕсем пек курӑннӑ, çавӑнпа туслашас тенĕ те вĕсемпе. Анчах хур ами ӑна хӑваласа янӑ. Хӑйне мӑнна хуракан хур аçи сӑхса илме те тӑнӑ. Юрать-ха, пурне те асӑрхакан Барбос Барбосыч пĕрре кӑна хӑрлатса илнĕ, лешĕ тӳрех хӑйĕн мӑшӑрĕ патне чавтарнӑ.
Барбос Барбосыча картишĕнче пурте лайӑх пĕлнĕ, хисепленĕ. Пĕррехинче чӑх чĕппи, курӑк çинчи кӑпшанкӑсене тата тырӑ пĕрчисене çиме пикеннĕскер, картишĕнчен урама тухса кайнине хӑй те сисмен. Унта вара юнашарах çырма пулнӑ, çырминче йывӑç тĕмĕсем ÿснĕ, хыт хура кашланӑ. Барбос Барбосыч асӑрхаттарнӑччĕ-ха ӑна: «Асту, картишĕнчен ан тух. Атту ҫухалса кайӑн та усал чĕр чунсен аллине лекĕн. Тем курса тӑрӑн тата». Çапла пулса тухрĕ те.
Вӑл тӑрӑхра тилĕ ашкӑнса çӳренĕ. Янӑ та илнĕ хайхи чӑх чĕппине. «Ытлашши çуллах мар та-ха, пĕр апатлӑх пырĕ-çке, шухӑшланӑ тилĕ. Хуçисем шырама пикениччен шӑвӑнам-ха кунтан», тенĕ вӑл. Çав самантра сарӑ тута сӑмах хушнӑ:
Тилĕ, эс ӑçталла васкатӑн çак?
Мĕнле «ӑçталла»? Çырманалла ĕнтĕ.
Кала-ха, тилĕ, мĕншĕн мана анчах хӑвӑнпа илтĕн? Манӑн анне пур-çке. Эпир унпала халиччен çырмана анса курман. Ман ӑна та пĕрле илес килет. Йышпа хаваслӑрах вĕт.
Тилĕ тĕлĕннĕ: «Мĕнле айван чĕп пулчĕ ку? Хӑех амӑшне сĕнет. Капла вара ман йĕркеллĕ апатах пулать-иç».
Хӑвӑртрах аннӳне чĕнсе кил эппин, паллашӑпӑр, пĕрле çырма курса çӳрĕпĕр, тен.
Чĕппе ӑсатнӑ та хӑй вĕлтĕрен ӑшне пытаннӑ. Хайхискер амӑшне чĕнсе килессе кĕтнĕ.
Чĕп ӳпле патне çитнĕ те Барбос Барбосыча чĕннĕ:
Атя-ха çырмана. Унта карта хыçĕнче тилĕ кĕтет пире. Санпа паллашасшӑн вӑл, уçӑлма чĕнет.
Сисет ватӑ йытӑ кунта тем йĕркеллех маррине.
«Мĕнле тилĕ кĕтет? Тата çырмана уçӑлма чĕнет-ха...» Çапах утать чĕпĕ хыççӑн. Чĕппи, çырма карти патне çитнĕскер, кӑшкӑрать:
Тилĕ, э, тилĕ, эсĕ кунта-и?!
Кунтах эп, тет тилли, сире кĕтетĕп.
Эп ир çитрĕмĕр аннепе. Халех паллаштарӑп сире.
Паллашар, паллашар, тет тилĕ, хӑй часрах чӑхха ярса илес тесе карта шӑтӑкĕ патнерех пырать.
Шӑтӑкра вара чӑх вырӑнне Барбос Барбосыч пуçĕ курӑнса каять:
Эп пулатӑп унӑн амӑшĕ, тет йытӑ.
Тилĕ хӑранипе шак хытса каять. Чĕпĕ вара Барбос Барбосыч тӑвӑр шӑтӑкран тухма хӑтланнӑ хушӑра тепĕр çурӑкран сасă парать:
Паллашар эппин, тилĕ. Мана Инкубатор чĕппи тесе чĕнеççĕ, ку вара манӑн анне. Вӑл Барбос Барбосыч ятлӑ.
Тилĕ аран-аран тӑна кĕрет. Ватӑ Барбос Барбосыч шӑтӑкран хĕсĕнсе тухнӑ çĕре вӑл чылай аякка тарса ӳкет, кĕлте пек хӳрине хĕстерсе, Инкубаторӑн çӑмламас амӑшĕ хыçран хӑваламасть-ши тесе çаврӑнса пӑха-пӑха чупать.
УПАПА КǍТКǍСЕМ
Пĕррехинче эпĕ вӑрманта хамӑн тахçанхи пĕлĕшпе, Куян ятлӑ мулкачпа, тĕл пултӑм. Вӑл мана вӑрманта мĕн пулни-иртнине пĕлтерсех тӑрать. Ҫавсенчен пĕрне эпĕ сире те каласа парас терĕм.
«Пурӑннӑ тет пирĕн тӑрӑхра упа. Чӑн-чӑн утаман пулнӑ çав Мишша. Шав вӑйĕпе мухтанса çӳренĕ вӑл. Калӑпӑр, кашкӑра курать те алӑ панӑ чухне унӑн тяппине хĕстерсе лартать, лешĕ чӑтайманнипе çухӑрсах ярать. Упине çавӑ çеç кирлĕ, ахӑлтатса кулать кашкӑртан: «Эсĕ мĕн, кашаман, шӳт-кулӑша ӑнланмас-тӑн-им? Эпĕ сана сывлӑх сунатӑп, эсĕ пур тӳрех ӳлеме тытӑнатӑн». Кашкӑрĕн кулас шухӑш-и, хытӑ чӑмӑртанипе унӑн шӑммисем шӑтӑр-шатӑр тӑваççĕ.
Тилле курать хайхи упа ӑна асаплантарма тытӑнать: унтан та кунтан чĕпĕтет, хӳринчен турткалать, лешĕ енчен енне кускалать кӑна. Упи çаплах: «Ну, тилĕçĕм, кӑтарт-ха пултарулӑхна, тет, çыпӑçмаллипех çыпӑçатъ. Сана капӑр пике теççĕ, вӑрманĕпе те сан пекки çук теççĕ. Атя çаврӑнкала-ха ман умра, кӑтарт-ха хӑвна. Юрать, тата тепре». Тилли йĕрсе яманни анчах, аран-аран вĕçерĕнет вӑл утаман аллинчен...
Пирнешкел вĕт-шакӑрӑн-и? Курӑниччен курӑнманни унăн куçне. Хӑлхаран ярса илет те е унтан та кунтан çапать, е арçури пек кӑтӑклать, кулать. Вĕçерĕнсе тараймасан тӑна илет.
Ярса тытрĕ пĕррехинче хайхискер мана. Ǎçта кайса кĕрес? Мĕн те пулин тумаллах, атту пĕтетĕн. Чуна илет. Хӑю çитерсех калатӑп утамана: «Итле-ха, Мишша тете, пирĕн вӑрманта санран та вӑйлӑрах чĕр чунсем пур вĕт. Пĕлетĕн-и, санран вĕсем нимĕн чухлĕ те хӑрамаççĕ».
«Камсем вара вĕсем? Халех чĕн вĕсене ман пата, Курӑпӑр унта, хӑшĕ вӑйлӑрах!»
Эпĕ асӑрхануллӑн калатӑп: «Ҫу-ук, Мишша тете, ун пек май килмест. Хӑюллисем хисепе тивçлĕ. Эсĕ вӑй виçесшĕн пулсан хӑвӑнах каймалла вĕсем патне».
«Апла тӑк, тет утаман, ертсе кай мана вӑл паттӑрсем патне. Эп мӑн кӑмӑллӑ мар, анчах вӑрманта кам хуçа пулнине кӑтартатӑп вĕсене».
Ертсе кайрӑм хайхи хуçана кӑткӑсем патне. Тĕмĕ патне çитсен кӑтартрӑм: «Акӑ вĕсен килĕ. Акӑ кӑтки, пĕчĕк кӑна, анчах хӑйĕнчен темиçе хут пысӑкрах курӑка сĕтĕрет. Эс хӑвӑнтан йывӑртарах япалана çĕклеетĕн-и-ха?».
Кӑтка курсан упа мĕкĕрсе ячĕ: «Эсĕ мĕн, чалӑш куç, кулатӑн-и манран? Эпĕ халех санран та, кӑткусенчен те нимĕр тӑватӑп. Унччен тата вĕсен çурчĕ çине ларса илĕп кӑштах. Ҫирĕплĕхне тĕрĕслесе пӑхӑп». Ларчĕ хайхи кӑткӑ тĕмми çине. Кӑткӑсем ун пек мӑшкӑла тÿсчĕр-и вара? Пурте хÿтĕленме çĕкленчĕç. Вĕсем вырӑнтан хускалнине курса упа малтанах савӑнчĕ-ха: «Аха, паттӑрсем, тапрантӑр-и? Вӑрманта кам хуçа пулнине пĕлĕр ĕнтĕ малашне».
Кӑткӑсем тем самантрах ун çине хӑпарчĕç, çемçе вырӑнсене шыраса тупса сӑнӑ пек тӑрӑнчĕç, çыртма пуçларĕç. Упа малтан хыçкаланчĕ, хӑлаçланчĕ. Анчах тир патне çитсе ӑна çимеллипех çиме тытӑннӑ кӑткӑсенчен мĕнле хӑпайӑн? Упа тарӑхнипе кӑткӑ тĕммине тяппипе çĕклесе хӑй çине ывӑтрĕ. Ӗнтĕ пуç тÿпинчен пуçласа ури тупанĕ таранах кӑткӑ йӑшӑлтатать ун çинче. Кашниех çыртать. Утаман çапкалашать, çĕр çинче те йӑваланать, анчах ним те тӑваймасть. Упана шеллеме тытӑннӑскер: «Мишша тете, вĕçтер часрах кунтан, атту сана çисе яраççĕ вĕсем!» тесе кӑшкӑртӑм эпĕ.
Ҫулне-йĕрне пӑхмасӑр тапса сикрĕ упа. Кӑткӑсенчен вӑл мĕнле хӑпса пĕтнине калаймастӑп, анчах çавӑн хыççӑн утаман унашкал тĕмĕсенчен тата манран пӑрӑнса çӳрет. Эп хам та унпа курнӑçасшӑнах мар. Хӑйне вӑрман хуçи текенскерĕн вӑйсӑрлӑхне кӑтартас килмест ĕнтĕ. Ҫакна йышӑнма мӑнкӑмӑллӑхĕ памасть-тĕр».
ǍСЛǍ КАШКǍР
Нумай çӳренĕ асли пулса çав кашкăр. Кирлĕ çĕрте туйăм-сисĕмĕпе, кирлĕ çĕрте чеелĕхĕпе чип-чипер пăрăнса иртнĕ вăл хăйĕн ушкăнĕпе тĕрлĕ капкăнсенчен, ултавлă вырăнсенчен, сунарçă сукмакĕсенчен. Ыттисем пĕлмен çулсене пĕлнĕ, хăйсене хупăрласа илес текенсем ăçта пытанса ларассине палăртма пултарнă. Çăмăл мар пурнăçĕнче вăрман чăтлăхĕсенчи, аслă уй-хирсенчи сахал мар хăрушлăхран хăтăлса тухнă. Çав вăхăтрах кашкăр кĕтĕвне ăçта тата мĕнпе трантармаллине те пит лайăх чухланă. Ертӳçĕ кашкăр ăслă та тавçăруллă чухне кĕтĕвĕн апат ыйтăвĕ те çăмăллăнах татăлать, йышра хирĕçÿлĕх кăларакан ытти сăлтавсем те сиксе тухмаççĕ.
Анчах вăхăт иртрĕ, ватлăх çывхарчĕ: кашкăрăн ури вăйĕ те чакрĕ, шăршă пĕлесси те мăкалчĕ, пĕтĕм кĕлетке хăйĕн пиçĕлĕхĕпе çăмăллăхне çухатрĕ. Çавна пула сунарта та ăнăçу тара пуçларĕ. Ирĕксĕрех хуçа тилхепине çамрăк та вăйпитти кашкăра тыттарма тиврĕ. Çапларах пулчĕ йыш ирĕкĕ.
Çĕнĕ ертӳçĕ кашкăрсене сунара ертсе кайрĕ. Ватти вĕсемпе ĕлкĕрсе пырасса шанмарĕ, çавăнпа та йăварах юлчĕ.
Сунарĕ ăнăçлă пулчĕ кĕтĕвĕн. Хырăмĕсене лайăх чыхрĕç, унтан каялла таврăнма тухрĕç. Анчах çул çинче сунарçăсене тĕл пулчĕç. Çамрăк ертӳçĕ чăрсăррăн вирхĕнчĕ вĕсем çине. Ун хыççăн пĕтĕм кĕтӳ ыткăнчĕ. Малтанхи ертӳçĕ нихăçан та апла туман. Йăлт кĕтмен çĕртен пулса тухнăран çынсем çухалсах кайрĕç, çавăнпа вĕсен парăнма тиврĕ.
Çĕнтерӳпе хавхаланнă çамрăк ертӳçĕ таврăнсан ватă кашкăра мăнаçланса каласа пачĕ: «Эп пĕрремĕш вирхĕнтĕм хайхисем çине. Ыттисем вара ман хыççăн. Пурте паттăррăн çапăçрĕç. Çăмăл пулмарĕ пăшаллă çынсемпе тытăçма, анчах эпир çĕнтертĕмĕр».
Ватă кашкăр ăна ним те шарламарĕ. Анчах кĕтĕве ырларĕ, мĕншĕн тесен вăл ертӳçĕ ирĕкне пурнăçланă. Çамрăк ерт ӳçĕ вара ватă кашкăр ăна та мухтарĕ пулĕ тесе шутланă.
Акă ĕнтĕ вăл хăйĕн хастар йышне иккĕмĕш хут сунара ертсе каять. Ертсе каять те... пĕчченех таврăнать. Кĕлетки çинче суран çине суран. Юнне юхтара-юхтара каласа парать вăл ватă кашкăра: «Сунарçăсем çине пырса тăрăнтăмăр. Хальхинче вĕсем шутсăр нуммайăнах марччĕ. Çĕнтеретпĕрех пуль тенĕччĕ йăнăшрăмăр. Вĕсем тытăçмарĕç пирĕнпе. Вĕсем тĕллесе печĕç. Пĕрерĕн-пĕрерĕн. Эпир пĕрисем çине сиксе ӳкетпĕр, теприсем пире тĕллеççĕ. Эпир вĕсене тапăнатпăр, пире лешсем переççĕ. Ним те тăваймарăмăр. Пĕчченех тăрса юлтăм. Аран-аран çитрĕм. Халь акă сана пĕлтеретĕп...»
Çамрăкки мĕн каланине итлесе пĕтерчĕ те сăмаха çапла пĕтĕмлетрĕ ватти: «Тĕрĕсех, сирĕн вĕсене ниепле те çĕнтерме май килмен, мĕншĕн тесен вĕсем ахаль сунарçăсем çеç пулман. Вĕсем чăн-чăн çывăх туссем пулнă, эсир амантнине пăхмасăр пĕр-пĕрне хÿтĕленĕ, пĕр-пĕриншĕн кар тăнă. Чăн-чăн туслăх вара яланах вилĕмрен вăйлăрах».
«Кала, аслă ертӳçĕмĕр, çав лару-тăрура манăн мĕн тумаллаччĕ?»
Ватти çамрăкки çине пăхса илет те çапла калать: «Санăн пĕрремĕш тивĕçӳ хăвна мар, йышна сыхласа хăварасси пулнă. Çĕнтерӳ тени вăл çĕнтернĕ çĕрте кăна мар. Тепĕр чухне ăслăн каялла чакнине те çĕнтерӳ теме пулать. Ертӳçĕ пирки калас тăк, унăн тивĕçĕ хăйĕн вăйне кăтартассинче мар, куçа курăнман чăрмава чунĕпе туйса илессинче».
Ватă ертӳçĕ çапла каларĕ те чĕри чиксе илнипе хурлăхлăн ӳлесе ячĕ.
КАШНИН ХǍЙĔН МУНЧИ
Тинĕс шывĕнче çителĕклех çăвăнса хăйăр çинче хĕртĕннĕ хыççăн юлташпа иксĕмĕр хуланалла çул тытрăмăр. Кăнтăрла иртнĕччĕ ĕнтĕ, анчах хĕвел анасси инçеччĕ-ха. Ǎшă тинĕс хăй чĕлхипе калаçса выртни, чарлансем чакăлтатни, кăнтăрти ем-ешĕл пахчасем, унти кайăксен юрри-кĕвви çакă йăлт пире тĕлĕнмелле асамлă çĕршывăн ырлăхĕсем çинчен аса илтерсе тăратчĕ.
Кунта, тинĕс хĕрринче, тусанлă тăвăлсемпе ирхи çӳçенчĕк тĕтресем пулмаççĕ. Тавралăха кунĕпех вĕри хĕвел лăпкать, сиплĕ сывлăш çупăрлать. Куçа йăрăс кипариссем, улма-çырла йывăççисем, иçĕм сапакисем савăнтараççĕ. Пулаççĕ те иккен çĕр çинче çавăн пек çăтмах вырăнсем тесе киленсе пыратпăр эпир Крым çут çанталăкĕпе.
Çула кĕскетес тесе тӳрĕрен каякан сукмакпа утрăмăр. Вăл авкаланчăк, чăнкă, вырăнăн-вырăнăн утма кансĕрскер пулчĕ. Унашкал çулпа ту качакисем кăна çӳреççĕ пулас, çавăнпах-тăр ăна «качака çулĕ» тесе ят панă.
Пĕр çĕрте эпир чăнкă ту-чакăл умне пырса тухрăмăр. Çавăнта асăрхарăмăр та çак тĕлĕнтермĕш ÿкерчĕке: чуллă та хăйăрлă, ним те ÿсмен ту хысакĕ çумĕнче çерçи ушкăнĕ хыттăн чĕвĕлтетсе хĕвĕшет.
Мĕн пулнă-ши вара ку çерçисене? тĕлĕнет пĕрле утакан юлташăм.
Кайăксене шуйхăтас мар тесе эпир кăшт пăрăнарах тăтăмăр.
Çерçи ташши ташламалла выляççĕ пулас кусем, терĕм эпĕ вĕсем сывлăшра пĕрре çӳлелле, тепре аялалла сикнине сăнанă май.
Тимлесе пăхсан эпĕ çакна асăрхарăм: пĕр çерçийĕ, ту хысакĕ çумĕнче çакăнса тăнă пек çатăлтатаканскер, урипе те, çунаттипе те хайхи ту хысакне чава-чава илет. Хăйăрлă та вак чуллă тăпра тĕпрене-тĕпрене, тусанланса-мăкăрланса аялалла вĕçет.
Ытти çерçисем вара тĕкĕсене тăратса, шавлăн чĕриклетсе çав чуллă-хăйăрлă çĕр юхăмĕнче май килнĕ таран ытларах тытăнса тăма тăрăшса хĕвĕшеççĕ. Юхăмĕ пысăках мар пирки çерçисене ун айне лекме йывăр, анчах кайăксем хăнăхса çитнĕ, хăйăр вĕсем çине пур енчен те тăкăнать. Тата эп çакна лайах асăрхарăм: çӳлĕрехрен тăпра тăкакан çерçи хăй тӳпине татса юхăм айне чăмсанах ун вырăнне çав самантрах тепри йышăнать. Çапла вара çĕрĕ тăкăнсах тăрать, ыттисем аяларахра чĕвĕлтетеççĕ. Хĕрсе кайсах тăрăшаканскерсем пире асăрхамарĕç те пулас. Вăйă тупсăмне тавçăрса илейменнипе эпĕ юлташран ыйтрăм:
Мĕне пĕлтерет-ши ку çерçи вăййи?
Çăвăнаççĕ вĕсем, терĕ вăл. Ўт-пӳтаса мар чухне çапларах меслетпе мунча кĕреççĕ хайхискерсем.
Çак самантра те тасалса çитнипе, те пире асăрханипе çерçисенчен тахăшĕ сасă пачĕ те вĕсем пĕр харăссăн хускалса, ăмăртмалла чĕриклетсе йывăç тĕммисем хушшинче çухалчĕç.
Мунча кĕрсе тухрĕç пулас, терĕ ман юлташ.
Вара эпир хамăр мĕн курни çинчен калаçса ерипен малалла утрăмăр. Хама хам ӳпкелесе илтĕм: «Ара, эпĕ ял çынни вĕт, мĕнле тавçăрса илеймен-ха çерçи мунчи çинчен?» Çуллахи шăрăх кун çерçи кÿлленчĕкре çунаттипе шыва çÿлелле сирпĕтсе хăй ун айне тăнине сахал мар курнă-çке-ха эпĕ. Ик çунаттине сарса тусанпа сапăннине те сăнанă вĕт. Калăпăр, чăх шывран хăрать, анчах тусанпа е кĕлпе чип-чиперех тасалать. Çавă пулать те ĕнтĕ унăн мунчи. Çерçисем те çав мелпех усă кураççĕ. Хурсемпе кăвакалсен вара урăхларах мунча, вĕсем шывра çăвăнаççĕ, хăйсен тĕкĕсене унта тасатаççĕ.
Пĕринче, эпĕ ун чухне ачаччĕ-ха, кĕрхи вăрмана тĕтре карса илсен кураксем епле рехетленнине курса тĕлĕннĕччĕ. Пит нумаййăн ларатчĕç вĕсем йывăçсем çинче: пĕрисем çунаттисене сарса янă, сăмсисемпе ӳт-пĕвне тасатаççĕ, теприсем милĕкпе çапăннă пек хусканусем тăваççĕ, канлĕхлĕ сасăсем кăлараççĕ. Сывлăшĕ нӳрĕччĕ, çавна май эпĕ ăшă тăхăннăчĕ. Асатте манран кулать: «Ху салтак пуласшăн, тĕтререн хăратăн. Кураксем авă епле мунча кĕреççĕ, çăвăнса тасалаççĕ. Эсĕ вара шăнса хытăрканă». Çавăн чухне вăл мана кураксен мунчи пирки тĕплĕн каласа панăччĕ те.
Кайăксен пурнăçне тишкерӳллĕн пăхсан кашни кайăкăн хăйĕн мунчи пуррине чип-чиперех тавçăрса илме пулать.